Версия для слабовидящих
Дизии чок чинчи.
Дүнеки дээрниң каас, чаражы кижилерниң сагыш сеткилин хаара тудуп, оларның хайгааралынга бо-ла кире хонуп келир чораан. Ынчангаш улус тывызыктарга, ырларга, тоолдарга сылдыстарны болгаш дээрни магадап, чарашсынганын бо-ла киире каапкан болур:
Ортун карам ийи-ле караа
Орай үнген шолбаннайын,
От дег кыптып чайынналган,
Октаргайда сыдыслайын.
Сылдыстар чүгле онза-чараш болуп дээрде көстүп турар эвес, а харын Чер кырында ажыл-амыдыралга эргежок чугула хамаарылгалыг. Үе-шагны, чүктерни, чүвелерниң аразында хемчээлин, агаар-бойдустуң өскерлиишкинин кижилер сылдыстарны барымдаалап, оларның дузазы биле билип ап чораан. Ынчангаш чоннуң хүн-бүрү чугаазынга: «Сылдыс четчи берди». «Үгер эргин бажын эрте берди», «Даң шолбаны үнүп келди», «Сылдыс караа чидий берди», «Ай өглени берди», «Хүн кулакталы берди», «Дээр өңнүг Бора», «Кудай өңнүг кулун», «Сылдыс шокар аът» дээн сөстер бо-ла ажыглаттынар.
Сылдыстарны көөрге, ында-мында бөлүк-бөлүк болу бергилээн, тарап оъттаан өшкү-хой дег, дээрни шыва алы берген. Тывалар база-ла сыдыстарны бөлүк-бөлүү биле тускай адап чорааннар: Улуг Чеди-Хаан (Большая Медведица), Үш-Мыйгак (Орион), Үгер (Плеяда), Улу, Арзылаң, Эзир дээш оон-даа ыңай.
Тываларның сылдыстар дугайында тоолчугргу чугаалары база-ла хөй. «Дээрде турар Үгер дээр сылдыстар шаанда шагда Черге чытканнар. Ынчан Чер кырынга кыш дүшпес, үргүлчү чай турган. Бир-ле катап Аът биле Инек ийи маргышкаш, бот-боттарының шыдал-күштүүн көргүзер бодааннар. Үгерни кым дую биле черже киир базыптар болдур, ол тиилекчи болур кылдыр дугурушкан. Күжүн мактаныр дээн Инек, Аътты мурнай далаш биле халып чеде бергеш, холу-биле Үгерни барып баскан. Черге чыткан Үгер Инектиң адыр дуюнуң аразындан сыстып үнгеш, дээрже үне берген. Оон эгелээш-ле, Чер кырынга кыш-соок дүжүп турар болу берген. Бир эвес Аът Үгерни баскан болза, ооң дую адыр эвес тудуш болганда, Үгерни Черже киир базыптар, ынчан Чер кырынга кыш дүшпес биеэги хевээр изиг турар ужурлуг» деп тоол доостур.
Дээрде шуушкак үш сылдыстарны эскерер боор силер. Оларны Үш-Мыйгак деп адаар. Ол сылдыстарның дугайында база тоол чугаа бар: «Биеэ шагда экер-эрес чангыс оолдуг, кызыл-калдар ыттыг кадай кижи чурттап чораан. Оглу аңын-меңин аңнап, авазын азыраар, а авазы аъш-чемни белеткеп, аал-оранын ээлээр чүвең иргин. Бир-ле катап оглу кызыл-калдар ыдын кый деп алгаш, тайга- таңдызын кезип аңнап чоруп каан. Ары хүннү бадыр аңнааш, аң-меңге таварышпаан. Кежээ дүжүп кызыл-хүннеп турда, оол арга ортузунда оймакка үнүп келирге, сарадактарлыг үш мыйгак оъттап турган. Оол чүктеп алган ча- согунун дүжүрүп чыда, бажын дозуп халызын дээш, баштай ыдын дукпурган. Хенертен көстү хонуп келген ыъттан меңнеп хойган мыйгактар сарадактарын эдерткеш, дээрдиве салчып үнгеннер. Ыът оларның бажын доза аарак, кады-ла дээрдиве маңнап үнген чүвең иргин. Оол баштай сыйдалыг, чүглүг согунун мыйгактарның соондан салгаш, оон кезек болганда боду база-ла оларның соонче маңнап үнген чүве-дир. А олар шуптузу сүржүп алган сылдыстар болуп, дээрде маңнавышаан, чоруурлары ол-дур. Ол сылдыстар бөлүү Үш-Мыйгактарның ындыы талазында кожа имистелип көстүп турар чалбыраашталчак чырык – оолдуң иезиниң одаа, ол кадай одун үрерге чалбыраашталып, ышталып келгилээри ол-дур» деп тоолдагылаар.
Улуг Чеди-Хаан сылдыстар бөлүүн көрбээн кижи ховар болур. Аяс дүнелерде оларны дээрден тып алыры кончуг белен. Тывалар Улуг Чеди-Хаан сылдыстарын барымдаалап чылдың үелеринге азы дүн-хүннүң эргилдезинге дүүштүр ол «хымыштың тудазын» чүк-чүкче өскерлип турарын көргеш дүн эртип, даң адарын билир чораан. Бир эвес Хүн ажып турда ол бөлүк сылдыстарның «тудазы» чөөн чүкче углуг болза – час, мурнуу чүкче углуг болза – чай, барыын чүкче углуг болза – күс, соңгу чүкче углуг болза – кыш болур. Улуг хымыштың тудазында ортаакы сыдысты Мицар деп адаар, ол сылдыс биле мырыңай кожа, суларгай көстүр сылдысты, эрте бурун-шагда арабтар Алькор деп адаан. Мицар –Аът, а Алькорнуң очулгазы – аът мунган кижи дээни солун. Тыва аңчылар, аныяк оолдарның карааның чидиг-шоозун хынаарда, ол Алькор сылдысты эскерип көөрүн илередир чораан.
Биче Чеди-Хаан сылдыстарының «хымыжының тудазының» ужунда эң-не кол сылдысты Поляр Сылдыс дээр, Долаан-Бурган Сылдыс. Шаандагы тывалар Алдын-Баглааш азы Алдын -Өрген деп адап чорааннар. Ынчангаш ол шимчевес сылдыста Улуг Чеди-Хааннарның баглаашта чеди аъттарын өртеп кааны аргамчы-дыр деп база чугаалап турар.
Ол чугааның өске хевири: «Шаң ортузунда кадап каан алдын хиизин-дир, а ону дээскинип чоруп турар сылдыстар – ол хиизинде баглап каан тараа бастырып турар шарылар-дыр деп база тоолдап турар. Поляр сылдыс шимчевес, өске сылдыстар ону дээскинип чоруп турар кылдыр тываларның билип чораанының дорт херечизи.
Шаанда шагда улуг-биче аймак чон, кижилер боттары тус-тус календарьлыг тургулаан. Календарь бүрүзү анаа хоозун тыптып келбээн. Үүрмек саны ажыглавайын чылдың иштинде 365 хонук 48 минута 46 секунда кылдыр бижип болур. Кижилер чыл санаары- биле календарьны кылып алгаш, ону хүн бүрүде ажыл амыдыралынга ажыглап келген.
Кыдаттар алдан чыл эргилделиг кандарьны 1911 чылга чедир ажыглап келгеннер. Ол чыл санаашкыны делегейде эң хоочун – 2600 чылдар тургузунда ажыглап келген. Ынчангаш Азияның чурттакчы чонунуң ортузунда бир делгереңгей чыл санаашкынынның бирээзи болу берген. Профессор Н.Ф.Катанов тывалар шаанда база «Маньчжурлар, тибеттер, моолдар эрте шагда Енисейге турган түрктер дег, он ийи дириг амытаннар аттарындан тургустунган календарьны ажыглап чорааннар»1[ Н.Ф.Катанов. Восточная хронология, Казань, 1920.с.89 (221) ]
«…чыл бүрүзү тускай аттарлыг, чурум езугаар санаар он ийи эргилделиг чыл санаашкынын ажыглап турганнар. Чыл санаашкынын ынчаар чорудары, тываларга төөгү болуп, ада-өгбелерден дамчып келген. Ындыг чыл санаашкыны эрте- бурун шагда түрктерге, ооң-даа мурнунда жужаннарга билдингир чораан…»2- деп бижээн.[История Тувы.М.,1964,т.1, с.233]
Шаанда тывалар 60 чыл эргилделиг дириг амытаннар аттарындан тургустунган, чыл бүрүзү беш олуттарлыг (халаптар): ыяш, от, чер, демир, суг. База беш өң-чүзүннер-биле онзагайлап ылгаар турган: көк, кызыл, сарыг, кара (ногаан) деп календарьны ажыглап чораан. Тыва календарьның тургузуу бөдүүн, сактып, доктаадып алырынга кончуг эптиг болгаш үр үениң дургузунда ажыл –амыдыралга ажыглаттынып келген.
Тывалар ай дуртун дээрде айның өскерлир хевирин барымдаалап, 29,53 хонук кылдыр хүлээп ап, чыл дуртун Хүннү барымдаалап санап турганының ужурунда, бир чылдың иштинде он ажыг хонуктар артыкталып келирге, ай, хүн календарын дүүштүрери биле үш чыл болгаш-ла чыл төнчүзүнге артык ай деп адаар бир айны немеп турган.
Бир чылда – он ийи айлар азы 354 хонук бар кылдыр чыл санаашкынын чорудуп, чылды- час, чай, күс, кыш деп дөрт үелерге чарып, үе бүрүзүнге- үш-үш айларны онаап турган. Айлар тускай ат чок: башкы, ортаа, адак деп сөстер биле илереттинер. Чижээ: частың башкы айы (март); чайның ортаа айы (июль); күстүң адак айы (ноябрь) дээш оон-даа ыңай. Чылды дөрт шагга үзүп турганын бо үениң Григориан календарьның айлар аттарынга дүүштүрерге: час айларынга – март, апрель, май; чай айларынга – июнь, июль, август; күс айларынга – сентябрь, октябрь, ноябрь; кыш айларынга – декабрь, январь, февраль хамааржыр.
Хүн, дүн дуртунуң узап, деңнежип, кыскалап эртер үелерин тывалар эки билир чорааннар: частың башкы айының март 21-де часкы хүн дурту – дүн дурту биле деңнежип эртер; Чайның башкы айының июнь 22-де хүн дурту эң-не узун – а дүн дурту эң-не кыска болур; Күстүң башкы айының сентябрь 23-те, күскү хүн-дүн дурту деңнежип эртерин; Кыштың башкы айының декабрьның 22-де хүн дурту эң кыска, а дүн дурту эң-не узун дээрзин тывалар чазыг чокка билип, ону тодарадырынга, өг иштииниң хүнүн чедиишкинниг ажыглап чорааннар.
Бо календарьда айны неделяларга үлээн чогум ындыг барымдаа чок, ынчалза-даа он-он үзүп турганын: ай чаазы- эгези; ай ортузу; ай адаа-эргизи дээн сөстер херечилеп турар. Айның баштайгы он хонуун – эгези, ийиги он хонуун – ортузу, сөөлгү он хонуун – эргизи деп адаар. Айга чангыс дүн-хүн эртери Чер кырынга 29,5 дүн-хүн эртеринге дең.
Хонукту дүн, хүнге чарарындан аңгыда «даң бажы», «чер чырып келген», «улуг дүъш», «дүъш соо», «кызыл-хүнней берген», «хүн чүгүрүүнде кире берген» дээш, оон-даа өске бичии хемчеглерге үлеп турган.
Оон аңгыда бойдус хайгааралы биле холбап: «хар шокарлай берген», «хар эрип калган», «көк үнүп келген», «хек даваны чечектели берген», «чер суггарар үе», «тараа тарыыр үе», «сиген бажы четчи берген», «хой кыргыыр үе», «чулук үези», «көк-хевек үези», шалың дүже берген», «хыраа дүже берген», «башкы хар чаапкан» дээн чергелиг домактар чылдың кандыг үезинде болуп турарын чигези биле илергейлээр турган.
Чугула үелерде айны оон-даа бичии үүрмек кезектерге үлээр. Чижээ: «тос-тостуң соогу», ол соок кыштың башкы айының эң узун хонуунуң (декабрь 23 ) эртенинден эгелээр.
Тыва календарьга ай бүрүзү ажыл-агыйның адырлары биле холбажып ай бүрүзү онзагай талаларлыг чижээ: хову-шөлдүң өңү шинчи кире берген, арга ыяштың бүрүзү четчи берген, эзимнер иштинде болгаш дөргүннерде бора-хектер эде берген үе, май 20-ден июньнуң 23 –ке чедир. Ынчан чер суггарып, тараа тарыыр, аалдарның чайлаглаар, хой кыргыыр, дүк салыр үези келирин сагындырып турар. Тыва улустуң календары ажыл-агый, амыдырал-чуртталга биле тудуш харылзаалыг чораанынның бадыткалы.
Өгбелерден дамчып келген, 60 чыл эргилделиг календарьның чыл бүрүзү тускай аттарлыг, онзагай хевир-шынарлыг.
Номнуң авторундан: Номда тоолдарны, үлегер домактарны, тыва календарь дугайында хоочун өгбелерниң сактып чугаалааны биле чыып бижээш, оларның оюскан аттарының дужунда скобкада езулуг аттарын бижээн. Чөөн-Хемчик чурттуг Сору-Октаар (Сат Дуган-Байыр), Кечил (Сат Төре-Кечил), Чалаң (Сат Докпак-оол), Хелиң (Сат Доктугу), Бурган-Чуруур (Сат Данзын), Урулуг-Хелиң (Кара-Сал Кыспай), Сат Долчаңмаа, Сат Сотпа, Сат Севээн, Эрзин чурттуг Сагаачы Даваасан, Бай-Тайга чурттуг Дапчыр (Долаан Агар-оол) болгаш өскелерниң-даа ачызында бо материалдар чыып бижиттинген.
Ол ышкаш номну ажылдап кылырынга сүме каткан төөгү эртемнериниң кандидады В.Ч.Очурга, педагогика эртемнериниң кандидады К.Б.Салчакка өөрүп четтиргенин автор илеретти.
2021 чыл Тывавыска Шагаа февраль он ийиде – Аксымаар, демир Инек чылы – турум, улуг өскерлиишиннерболбас, аарыглар чоорту чавырлып бадар, тодуг-тогаа эки чыл, ылаңгыя күш-ажыл биле шимчеп чоруур улустарга чедимчелиг чаагай чыл бооп турарын, бистиң лама башкыларывыс дыңнадып турар.
Белеткеп бижээн: Майны Б.С. ТР-ның Национал музейиниң төрээн-чурт болгаш туризм килдизиниң эртем ажылдакчызы.