Тожу чоннунуң Шагаазы

Шагаа бүдүүзүнде чадыр бүрүзү белеткенир. Аал чанын арыглаар, чадырның шывыг херекселдерин кактап, эде-хере аайлап, дөрүнге боошкун артышты, ээренни азып алыр.
Бүдүү хүнүнде эртенден орайга дээр кылыр ажыл-ла хөй: чалама азар, ыяажын көөр, белеткээр. Чаламаны кайы хамаанчок ыяшка баглавас. Тайга улузу пөштү, хадыңны кончуг хүндүлээр. Хадыңны ак ыяш дээр, а шивини шырыш дээр. Шиви, хадын ыяштың кижээ салдары хирелиг, ынчангаш оларга чалама баглавас. Саң салырда аалдың эң улуг, хүндүткелдиг кижизи кыпсып салыр. Артыш, үс-чар-биле өөскүдер. Кижи бүрүзү сеткил сергеп чолукшуур. Ыдыктыг тайгалар уунче аякта азы холда сүдүн чажап, тейлээр.

Шагаа чемин күзүн-не белеткеп аар. Семис иви эъди, иви быштаан көгээрге салыр. Шагаа хүнү үнүп, даң адып орда, чадырга киирип эргизер. Улуг пашка эътти сыңар шаа-биле дүлүп хайындырар. Чаглыг эътти одушка, шомукка (тос савалар) салыр, дазыл аякка сүдүн кудуп, аал иштин (баштай улуг назылыг кижилерден) дөгерезин хүндүлээр. Хүн шала өөрүлеп чорда, чоок-кавыы аалдарның шагаачылары чарыларлыг четкилеп кээр. Аалга шагаалааш, ол аалдың улузу каттыжып алгаш, өске аалче чоруптар.

Төрелдерже аалдаарда, айлыг салбак хавын алгаш, чарызын мунгащ, челзиптер: тулуп хап ишти айлыг аалчыга ыяап бир мал бээр.
Тайга чонунуң шагаада база бир онзагай чаңчылы –иви малды ыдыктаары.

Ыдык. Хем-даа, тайга-даа улузу ыдык малдыг чораан. Хем улузу чылгы малды ыдыктаар. Малының аъттаныр талазынга челинге боошкун өң-баазын пөстерни каш черле баглаар. Колдуунда чыл ашкан семис бени ыдыктаар. Чыл ашкан семис бени «дог» дээр.
Ыдык – быжыг пөске өң-баазын пөстерни кадай тудуп даараан мончар. Аңаа кызыл, кара өңнерни ажыглавас.

Тайга улузу эң чараш аныяк чарыны азы мындыны ыдыктаар. Ыдыктаар малын аалга эккелгеш, кижи чем ишпээн аякка сүттү куткаш, өрү черге аякты салгаш, көп-белдириниң кырынга аякта сүттү салгаш, өгнүң ээзи чадырны үш долгандыр чедип алгаш кылаштааш, чадыр эжиинге бажын доңгайты идип, тейледиир. Малдың мойнунга ыдыкты кедиргеш, хүн үнер чүкче база үш катап тейледиир, оон салыптар.
Ыдык чарыны мунмас, сындыны сагбас, коштавас, мыйызын кеспес. Дараазында шагаага чедир мал аразында коданын каастап чоруур. Ыдык элей бергенде солуур. Ыдык мал кырый бээрге, базала-ла шагаада аныяк малды ыдыктаар.

Тожуда тывалар ажыл-агый календарлыг, азы ай бүрүзү ажыл-агый, амыдырал аайы-биле тус-тус онзагайлыг, ылгалдыг.

Январь – соок ай
Февраль – ак ай
Март – өл харлыг ай
Апрель – ыдалаар ай (ытты аңче ыдалаар)
Июнь – бак тозаар ай
Июль – эки тозаар ай
Август – айлаар ай
Сентябрь – дөңгүр ай (иви малдың өөрлежиир уези)
Октябрь – алдылаар ай
Ноябрь – өргүлээр ай
Декабрь – башкы соок ай.
Шаг чаагай, Шагаа чаагай!
Курай! Курай! Курай!

Донгак В.Ч., с.н.с. отдела краеведения и туризма НМ РТ