Версия для слабовидящих
Бистиӊ эрага чедир IX-III вектерде, Тываныӊ девискээринге скиф аймактар чурттап чораан. Ол чоннар бүгү Тѳп Азияныӊ девискээрин эжелей чурттап, кѳшкүн амыдыралды тудуп, колдуунда мал-маган ажылы-биле сырый харылзаалыг чораан. Оларныӊ культуразы бедик, уран-чүүлү, делегей кѳрүүшкүнү онзагай. Ол бүгүнү Тываныӊ скиф үезиниӊ шинчилеттинген базырыктырындан тывылган хѳй санныг археологтуг эдилелдер, каасталгалар болгаш ѳске-даа чүүлдер бадыткап турар. Оларныӊ аразындан Аржаан 1, Аржаан 2 базырыктарындан тывылган үнелиг эдилелдер, каасталгалар эӊ-не онзагай черни ээлеп, хѳй санныг кѳрүкчүлерни кайгадып, бедик үнелелди чаалап ап турар. Ол үениӊ каасталгаларында янзы-бүрү дириг амытаннарныӊ овур-хевирлерин эскерип болур – диис дүрзүлүг амытаннар (ирбиш чадавас), сыыннар, аъттар, черлик-хаваннар, тевелер, чээреннер, хойлар, те-чуӊмалар, даъс куштар дээш оон-даа ѳске. Ол дириг амытаннарны скиф аймактар ыдыктыг кылдыр санап чорааннар. Ынчангаш оларныӊ уран-чүүлүнде аӊ стили кол черни ээлеп турар.
Диис дүрзүлүг алдын амытаннарны Аржаан 2 базырыындан хаан биле кадынныӊ даштыкы хевинге хѳйү-биле чыпшыр даарап каан чораан. Оон аӊгыда оларныӊ бѳрттеринде, хаанныӊ мойнунга кедип чорааны эрге-дужаалдыӊ демдээн кѳргүскен каасталгазында кѳрүп болур. Ук каасталгада, үстүнде адаттынган дириг амытаннарныӊ шуптузун оназагай чараш кылдыр кѳргүскен. Диис дүрзүлүг амытан (ирбиш) дүрген маӊныг болганындан эрес-кашпагай чоруктуӊ демдээн илередип турар.
Сыынны скифтер ыдыктыг амытан кылдыр кѳрүп, хүннүӊ эдеринчизи кылдыр саннап чорааннар. Хаанныӊ бѳргүнүӊ тейинде адырланып чоруй барган мыйыстарлыг алдын сыынныӊ овур-хевирин кѳрүп болур. Кадынныӊ чаъжыныӊ каасталгазыныӊ бажында база-ла алдын сыынны кѳргүскен. Оларны бедидир, дээрже, хүнче чоокшуладыр кѳргүскени онзагай.
Черлик-хаванныӊ азыг диштеринден камгалалдарны кылыр турганнар. Аржаан 1 базырыындан тывылган камгалалда, ол дириг амытанныӊ бодун чуруп кѳргүскен. Эр кижиниӊ хүлер бижээниӊ тудазында, черлик-хаванныӊ овур-хевирин база кѳргүскен. Аржаан 2 базырыындан ханныӊ согун хавында алдын черлик-хаваннарныӊ овур-хевирлерин хѳйү-биле каастаан.
Эӊ-не дээре дээн шыырак аъттарны хүнге тураскаадып, хаан-биле катай орнукушудар ёзулал турган. Аржаан 2 базырыындан хаан биле кадынныӊ бѳрттеринде болгаш ѳске-даа каасталгаларында аъттарныӊ дүрзүлерин кѳргүскен.
Хойларныӊ, те-чуӊмаларныӊ алдын овур-хевирлерин Аржаан 2 базырыындан хаан биле кадынныӊ бижектериниӊ каасталгалары кылдыр кѳргүскен, база ѳске-даа эдилелдерде кѳрүп болур.
Даъс кушту хаанныӊ согун баштарында кѳргүскен, согун хавыныӊ дээги кылдыр онзагай шуткуп кылган.
Моон алгаш кѳѳрге, скиф чоннар дириг-амытаннарны онзалап демдеглеп, оларны ыдыктыг кылдыр санап, оларга тейлеп-чалбарып чорааны илдеӊ.
Монгуш Ч.А-С, төөгү болгаш этнография килдизиниң методизи НМ РТ
