Тыва национал шоочалар

Тыва шооча – шаанда тыва чоннуӊ амыдыралында база бир ажыктыг эдилелдерниӊ санынче кирип турган онзагай тѳѳгүлүг эт болур. Шоочалар кылдынган хевириниӊ аайы-биле база хемчээлиниӊ аайы-биле бот-боттарындан ылгалып турар. Бичии хемчээлдиг шоочалар-биле колдуунда тыва аптараларны, шулгуургаларны шоочалааар. Аптарага тыва чон үнелиг херек чүүлдерин, торгу-пѳзүн, чигир-чимис аймаан, лама-башкылыр судур-номнарын, шажын херекселдерин шыгжап чораан. Херээжен чон шулгуургага каасталгаларын шыгжап алыр чораан.

Тыва шоочаларны кыдат уктуг деп санап турар. Садыг-саарылга, бараан солчулгазы таварыштыр Тываныӊ девискээринче кирип турган. Ындыг-даа болза, тыва шевер дарганнар шоочаларны база кылып бүдүрүп турганнар. Шоочалар колдуунда дорбелчин хевирлиг, ак, сарыг хола демирден кылдынган болур. Шоочаныӊ тудуштурар черлерин чес, холадан дуӊзаалап кылыр. Шооча чаӊгыс дылдыг, ийи азы оон хѳй дылдыг бооп болур. Дылы хѳй болган тудум, шооча быжыг, белен ажыттынмас болур, колдуунда оӊ талазынче ажыттынар. Музейниӊ хоочун ажылдакчызы Б.С. Майныныӊ чугаазындан алырга, тыва дарганнар шоочаларныӊ дылын хирээ демиринден азы кадыырнын каӊ демиринден кылыр турганнар.  Дүлгүүрү хѳй адырларлыг болур. Шооча дүлгүүрүн тыва чон курунга быжыглап алыр чораан.

Бичии шоочалардан аӊгыда, хемчээл аайы-биле ном чартыы хире шоочалар-биле садыг шоочалаар турган.

Тыва музейниӊ фондузунда шоочалар онзагай черни ээлеп турар. Шоочаныӊ арнын чараштап, угулзалап, хээлеп каастаан болур. Ак демирден аът дүрзүлүг шооча онзаланып ылгалып турар. Тѳѳгү материалдарындан алырга, чѳѳн чүк чоннарыныӊ календарында кирген 12 дириг амытаннарныӊ дүрзүлерин кѳргүскен шоочалар база бар.

Музейниӊ шыгжамырынче шоочаларныӊ кирген тѳѳгүзү аӊгы-аӊгы. 1960 чылдар эгезинде, музей ажылдакчылары кожууннарже материал чыыры-биле экспедициялыг үнүүшкүннерже чоруп, чон-биле ужуражып, солун онзагай эдилелдерни, тыва шоочаларны музейниӊ фондузунче дужааган. Оон аӊгыда, сонуургалдыг чурттакчылар музейже шоочаларны дужаап, буянныг чорукту кылганнар.

Музейниӊ методизи Монгуш Ч.А-С. белеткээн