Версия для слабовидящих
Сурок -Тарбаган — Marmota sibirica Radde — хээкчилер бөлүүнге хамааржыр. Тывада ийи хевири бар: серый (алтайский) сурок — алтай тарбаганны-Marmota baibacina болгаш монгольский сурок-тарбаган — Marmota sibirica. Олар кызыл дептерже киир бижиттинген. Оларны Убсу-Нур заповеднигинде камгалап, өөренип турар.
Тарбаганнар бистиң республикада ховар болгаш онзагай амытаннарның бирээзи. Олар бистиң республиканың Монгун-Тайга, Өвүр кожуунарда, кожа-холбээ чыдар Моолда база Даг-Алтай республиканның девискээринде элбек бооп турар. Оон амыдыралы онзагай болгаш нарын. Олар ховуларга, дагларга, чер иштинге чурттаарлар.
Тарбаганнарның ховартаан чылдагааны – агаар – бойдустун оскерлиишкининден, чума аарыын тарадып турар дээш санитар эпидиомолог эмчилер хораннап база аңчылар хумагал чок узуткап турарындан болуп турар.
Төөгүден алырга тарбаганнар чер иштинге чурттар кылдыр чаяттынган амытаннар. Бир мындыг тоолчургу чугаа бар: шаг-шаанда арга-эзимниң амытаннары улуг чыыш кылган. Боттарының хаан чагырыкчызын сонгааннар. Тарбаган чолдак даваннарының шаа-биле маннап чоруп оргаш, ол чыышка озалдап кагган. Чыыш соонда архар-кошкар уткуштур чоруп орган. Кончуг улуг мыйыстыг кошкарга дужуп келгеш: «Хаан -чагырыкчывыс кым болду?»- деп, тарбаган айтырган. Аргар-кошкар тургаш: «Бистиң хаанывыс борбак баштыг, кызыл арынныг, ийи буттап кылаштаар, эът чиир «Могумай» деп амытан болду»- деп харыылаан. Тарбаган кезек боданып тургаш: «Ынчаарга-ла сээн ол кончуг улуг мыйыстыг бажын каяа олуртуп болур сен, ол черинге-ле чыдып турээр болзун, а мээн бо дорбегер эриним «Могумайның» эзеринге дүүрээр болзун» дээш, «кунгууйт-сайт» кылдыр эдипкеш, черни оя тепкеш, кире берген дир. Оон бээр-ле тарбаган чер иштиңге чуртаар бооп чаяттынган.
Тарбаган өлүрген кижи оон алдыы эрнин үттээш, эзер деризинге дергилеп алырга, ол черле чирилбес бооп артып кагган. А кошкар өлүрген кижи оон кончуг улуг мыйыстыг бажын өлүрген черинге кааптар мындыг чаңчылдыг аппарган.
Тарбаганнар амыдырал-чуртталгазында хун чурумунуң шагын кончуг сагыырлар. Эртен эрте, хун чаа-ла тайга бажынга шалып орда, үнгүрүнден кончуг оваарымчалыг үнгеш, хундускуннуң 10 шакка чедир эртенги оларың оъттап алгаш, үнгүрүнче кире бээрлер. Дүштекинин 12 шак ажып турда, каттап үнгүлеп келгеш, 3 шак чедир оътташ база-ла кире бээрлер. 4 шак чедип турда база каттап үнгүлеп келгеш, кежээкинин алды, чеди шак чедир оъттааш, үнгүрлеринче киргеш, удуп чыдыптарлар.Олар эртен-даа, дүъште-даа, кежээ-даа үнер шактарын чер-ле часпастар. Олар чазын март айнын чээрби ажып турда, кышкы ижээнеринден үнгеш, чай дургузунда семирип алгаш, октябрь эгезинде шупту ижээнеринге чыглып, 5-6, 10-14 чедир ижээп чыдыптарлар. Олар ижээринин мурнунда дыка белеткеннирлер. Ижээни кончуг ханы болгаш дувунде чылыг уялыг болур. Август айнын тончузунде, болук-болук аайы-биле ижээнинче аъш-чемни демнежип дажып киирерлер. Ижээрде, торел-болук аайы-биле чыглыр.Ижээнинче баштай аныяк тарбаганнар кирер, а улуг тарбаганнар ижээр үнгүрүнүң даштыкы аксын так кылыдыр дуглап чылыглааш, уязынга чедир ийи-уш метр чедир четпейн турда база так кылдыр дуглап чылыглаарлар. Ынчангаштың оларның ижээниниң дуву дыка чылыг болур. Ижээн иштинге бот-боттарынга чылыг болзун дээш кожа-кожа чыткылап алгаш, удуй бээрлер. Кыштың ортаа айы үнүп кээрге, бир талазынче андарлып алгаш, каттап удуй бээр деп, улуг улус чугаалажыр. Бир эвес кыш эрте дужер болза, олар база эрте ижээй бээр. Тарбаганнар ижээр мурнунда үнгүрүнден чеди хонук иштинде үнместей бээрлер. Чүге дизе эки семирип, кышты хүр эртер дээш. Олар чеди хонук дургузунда чиген оът-сигенинин суузуннуун буткур бодунче сиңирип, эъдин – чаан кадырарлар. Ону оът сиңнирип турар үези дээр. Олу еде оларны аңнары дыка берге болур. Оон эъдин изигге чиир болза бажы аарып идээлеп эгелээр, ынчангаштың соока чип чораанар. Тарбаганнын эъдин чиир, үзүнде эм шынар бар болгаш кежинден янзы — бүрү идик-хептерни даарап кылып турар.
Тыванның Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейиниң шыгжамырында бо онзагай дириг амытаннар кадагалаттынып база чоңга бараан бооп залдарда делгеттинген. Бойдус биле кижиниң холбаазы үе-дүптен бээр туруп келген. Бистин өгбелеривис бойдуска хамаарышкан хоойлуларны, дүрүмнерни, чаңчылдарны, ёзулалдарны чогаадып, тургузуп келген. Ындыг карак кызыл чоруктуң ачызында чоннуң экологтуг медерели бедиг деңнелдиг.
Тарбаганның назы-харының, адының хуваалдазы:
Мөнделе— чаа торуттунген, частан, куске чедир ады.
Бардам— ижээнинге удуп кыштааш, чазын үнүп келир ады.
Кеспел –ийи харлыг тарбаган.
Тарбаган- 3 харлыг четчи берген тарбаган.
Көгүүле- кыс тарбаган.
Дачы- торувээн кыс тарбаган.
Мургу— аскыр- эр табарган.
Корзай- черлик хаван ышкаш, диштери коргзайты үнүп келген тарбаган.
Европа чурттарында февраль 2-де тарбаган хуннун демдеглеп эртитрип турар. Ынчангаштың республиканның бүгү чуртакчы чоннуң бойдусту, дириг амытаннарны хумагалап камгалаарынче диледивис.
Тарбаган дугайында тывызыкты киирдим:
Чайын тулдур семирээш,
Чаа эстип төнгуүже,
Кышты өттүр удуур,
Кым дыр ол, тывыңарам.
Материалды Алдан-Маадыр аттыг
чурт-шичиле музейиниң методизи
Донгак В.Ч. белеткеп бижээн.
