Версия для слабовидящих
Тыва Республиканың чериниң иштинде янзы-буру ажыктыг казымалдар хөй. Оларга хөмүр-даш, даг-дүгү, оңнүг (алдын, моңгүн, чес, цинк, коргулчун, моңгүн суу) болгаш ховар металлдар, демир рудазы, дус, тулуг материалдары (даш, элезин, дой довурак, чугай дажы, мрамор) болгаш өскелер-даа хамааржыр.
Даштар кижиниң ажыл-агайынга, чүдүлгезинде, оюн-тоглаазында көскү черни ээлеп турар. Оларның торээн чуртун (черлериниң), өг-бүлезиниң, кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери сиңниккен. Ындыг даштары ужурлуг даштар дээр.
Чамдык даштар тускай төөгүлүг, ужур-уткалыг, чажыттыг. Чижээ: «Самыылыгның чүрээ» деп Кызыл хоорайның адаккы талазында чүрек дүрзүлүг инек-дашты ол черниң улузу шаандан тура «чер бомбурзээниниң бир кезээниң төвү» деп ыдыктап чораанар (К.Кудажы). Чамдык улус ону «хин-даш»-даа дээр-ле.
Ниитизи-биле даштарны мынчаар бөлүктеп болур:
-эдилел даштары;
-төрел бөлүк улустуң даштары;
-төөгу-тураскаалдыг даштар;
-чурт-девискээр даштары;
-ойнаар даштар;
-көдүрер даштар;
-суг даштары;
-каасталга даштары;
Бо хүн бис силерге каасталга даштарының бирээзи — Чонар-даш – Агальматолит-биле таныштырар дыр бис. Бо эртине дашты кым, кажан тыпканыл, ону амыдыралга канчаар ажыглап эгелээнил деп айтырыгга тодаргай харыы бээри берге. Эрткен чүс чылдың эгезинде азы оон-даа мурнунда тывылган чадавас. Ону шинчилээр ажылын кылып тура болгаш бо үнелиг даштың тывылганын дугайында тоолчургу чугаалардан хөй чылдар дургузунда салгал дамчып бо хүннерге чедир уламчылап турар.
Чонар-даш — Тыва Республиканың барыын талазында Бай-Тайга кожуунун Сарыг-Хая деп онзагай дагда шыгжаттынып чыдыр. Сарыг-Хая чайның изиинде безин эривес мөңге ак меңгилерлиг дээрже бедип үне берген бедик дагда турар. Бо үнелиг эртине даш – арга чарыының чер иштинде болгаш чернин кырында хой чыдар. Бо үнелиг даштың оннери ангы-ангы: ак, куу, сарыг, куу-ногаан база кара. Кончуг чымчак, үнелиг даш. Бо үнелиг дашты ус-шеверлер күзүн сентябрь төнчүзүнде база октябрь эгезинде чыып белеткеп турарлар. Чонар-даш Россияның девискээринде болгаш даштыкы чурттарында ховар.
Тываларның ховар дажындан тыва улустун салым-чолун, сагыш –сеткилинин үндезинин, төрумелинден көшкүн амыдыралын тургузуун, төөгузун, бурунгу чаңчылдарын, ёзулалдарын көгүзүп турар. Чүс-чүс чылдар мурнунда хевирлеттинген, тургустунган тыва улустун бурунгу даш чонар, ыяш чазаар, даараныр, уран чүүлге салым-чаянныг кижилери хой турган. Оларның ажыл-ижи, арга-дуржулгазы хөй чылдар тургузунда салгалдан, салгал дамчып, тыва национал онзагай шынарын чидирбейн, бурунгаар хөгжүп келген.
Республиканың аңгы-аңгы булуңнарында янзы-бүрү бойдус материалдарындан чараш дүрзүлер оюп хээлээр, сиилбиир, чогаадыр салым-чаяанныг кижилер бистиң республикавысты каастап, онза ажылдары-биле делегей деңнелинге алдаржыдып, Тыва чуртувустуң аалчыларынга суй белек кылдыр сөңнеп турары мактанчыг. Оларга алдарлыг болгаш сураглыг даш чонукчулары, чурукчулары, скульпторлар дээш, оон-даа өске уран чүүлдүң кижилери хамааржыр. А олар база бир шагда ук ажылын бичиизинден эгелеп сонуургай бергени магатчок. Баштай бөдүүн дүрзүден оон шала нарын дүрзүге чедир кылып эгелээри – чурукчунуң иштики делегейиниң хөгжүп турарының бадыткалы.
Чараш дашты сиилбип кылырынга аныяк оскеннге сумелекчилер, ус-шеверлер хой. Ынчангаш даш чонарынын бирги салгалы ийи анчы ус-шевер акышкылардан эгелээн. Оон ачызында 20 хар безин четпейн чорааш ооң улусчу- шевер деп ады- сураа алгый берген, Хертек Тойбухаа бодунуң уран талантызын, чогаадыкчы ажылы-биле ССРЭ-ге, Россияга, делегейге ады алгаан, бүгүдеге билдингир болу берген, ооң-биле ак-көк Тывазын, Бай-Тайгазын, Сарыг-Хаязын алдаржыткан.
1960 чылдарда Бүгү-эвилелдиң, Бүгү Россияның чурукчуларының, улусчу шеверлерниң делгелгелеринге Салчак Токаның сүмелээни-биле тыва шеверлери боттарының ажылдарын киириштиргениниң түңнелинде, даш чонарының үшкү салгалы бооп Хертек Тойбухаа, Хертек Мижит-Доржу, Салчак Норбу, Салчак Чанзан, Саая Көгел, Хертек Хуна эртем-билии чок-даа болза, оларның ажылдарын жюри кежигүннери эң-не онзагай, чараш ажылдар деп унелелди бергеннер. Ол түңнелдерни, унелелдерни барымдаалааш, оларны шуптузун ССРЭ-ниң Чурукчулар Эвилелиниң кежигүнүнге хүлээп алган.
Оларның соон дарый салгал дамчып: Ёнзак, Мижитей, Норбу, Кадан, Саая Когел, Хертек Хунан-Кара дээш оскелер-даа сонуургап, кайгамчык чараш дурзулерни кылган. Оларнын ажылынын уре-туннелин унелеп коргеш, шуптузун ССРЭ-нин Чурукчулар Эвилелинин кежигуунунге хүлээп алган. Оларның изин истеп даш чонарының дөрткү салгалы бооп РФ-ның алдарлыг чурукчузу, РФ-ның Репин аттыг болгаш ТР-ның күрүне шаңналының эдилекчизи, Тойбухаа Хертектиң улуг оглу Дондук Дойбухаа, дээди эртемниг скульптор, ТР-ның уран-чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Александр Ойдуп,ТР-ның алдарлыг ажылдакчылары Валерий Ооржак, ТР-ның культуразының алдарлыг ажылдакчылары Владимир Салчак, Сергей Кочаа, Хертек Мөнгүн-оол, Самба-Люндуп Кама дээш оон-даа хөй шеверлер бар.
Тыва республиканын Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинин шыгжамырында бо кайгамчык даш биле кылган унелиг, чараш, онзагай ажылдар шыгжаттынып турар: Дойбухаа Дондук Хертековичинин, Дупчур Бригад Санчыевичин, Черзи Монгуш Холосаловичинин, Аракчаа Раиса Ажыевнанын болгаш оске-даа ус-шеверлернин ажылы шыгжаттынып турар. Музенин залдарында чонар-даштан силбип кылган ажылдарны делгеп, чонга бараалгадып база келир уенин аныяктарынга тайылбыр ажылын кылып турар. Ынчангаштын ус-шеверлернин кылган ажылын магадап, оларга чоргаарланып чоруур бис.
Донгак В.Ч., методист отдела культуры, искусства, религии и краеведения НМ РТ
Ажыглаан литература:
1. Вайнштейн С.И. История народного искусства Тувы. – М. «Наука», 1974. –224 с.
2. Кенин-Лопсан М.Б. Волшебник. Рассказ о народном камнерезе Монгуше Черзи. – Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1976.–81 с.
3. Салчак.К.Б. Тыва улусчу педагогиканың хөгжүлдези. – Кызыл:
ТывНУЧ, 2007, ар. 56
4. Таан-оол П.Х. Сарыг-Хаяның чонар-дажы.- Кызыл: ТывНҮЧ,2011.
5. Таан-оол П.Х. Бай-Тайга, ооң кижилери. – Кызыл: ТывНУЧ, 2011,
ар.61-69.
6. Хертек А.С. Человек оживляет камень // Художник. – 1985. – № 9. – С. 8-12.
