Версия для слабовидящих
Шаг үеден бээр кижилер бот-боттарының аразында даңза солчуп, думчук таакпызы сунчуп чорааннар, ол дээрге-ле көжүп-дүжүп чоруур амыдыралдыг кижилерниң аразында чугаалажып, таныжып алырының эң буруңгу болгаш эң баштайгы аргазы чораан. Тыва чон база бурун шагдан тура, таакпылажыр езу-чурумну сагып чорааннар. Тыва чоннуң аас чогаалындан алгаш көөрге эң баштай таакпылажыр чорук хам алганган черге кончуг нептерээн турганын көрүп болур бис. Чалаткан өгге, хам алганып дооскан соонда, өгде турган улуг назылыглар хам-биле даңза солчуп, арга-сүме ап таакпылажыры албан турган. Тывага таакпының кажан тывылганын тодарадыыры берге. Тоолдар езугаар алырга, аза таакпызы турган. Бо болза таакпы деп сөстүң тыва дылда бар бооп турарының бир херечизи-дир. Шаанда өгбелеривис шала тенек кижи көрүп каанда, мынча дээр: — Аза таакпызы тырткан күжүр боор бе?- деп чугаалажыр чораан.
Тывага таакпыны хадың чочагайындан, кызыл сигенден болгаш кылбыштан кылып ап чораан. Манчы хаан Тываны чагырып эгелээн үезинде кыдат таакпы база кыдат арага кончуг нептерээн турган. Кыдат-биле харылзаа үзүлген соонда, азы 1921 чылдың сөөлүнде, Тыва чуртунче орус таакпы бир чугула бараан бооп кирип келген. Ол үеде дүңзе таакпызы, кээшпе болгаш папирос деп сөстер чон аразынга кончуг нептереңгей апарган турган.
Ырак-узак черниң малчын араттары, арт-сынга таваржып келгеш, аът малындан дүшкеш амыр–менди солушкаш, дораан-на даңза солчуп таакпылажыр азы хөөрге солчуп таакпылажыр чорааннар. Даңза солчуп таакпылажырда, – Бетиңерде данза барды – депкеш, кыпсып алган таакпыны даңзазының хаш-соруулун мурнады оң холдуң кыры чүзүнүн чоогундан солагай хол-биле суна аарак тутсур турган. Бурун шагдан тура бистиң ада–ɵгбелеривис келин кыстың шайын бузар деп езулал сагып чорааннар. Оолдуң ада-иези келин кыстың өөнге келгеш шайын бускаш, таакпыны база бээр чораан. Шай бузар чорук база таакпы бээр чорук келин кыстың бег, кунчуу бар деп чувени ол чоок кавы аалдарга болгаш келин кыстың төрел аймаанга элдээртип турары болур.
Таакпы херекселдеринге эр, кыс даңзалар, а ол даңзалар бот- боттарындан хемчээли-биле шимелдези-биле ылгалып турар. Эр, кыс кижиниң даңзаларындан аңгыда даңзалар янзы-бүрү хевирлерлиг, каасталгаларлыг, хээлерлиг, хемчээлдиг болурундан аңгыда аңчы кижиниң, ызыгууртан эрге дужаалдыг, бай кижиниң байырлалдарже баар онзагай даңзалар база бар болур. Думчук таакпызы куткан хөөрге, таакпы хавы ооң херекселдери соңгулуур, чушкууш, оттук ооң дажы, хаг хамааржыр.
Бо-ла бүгүнү Национал музейниң « Мөңгүн. Тываларның ус-шевер уран чүүлү» деп тематиктиг делгелгеде дерээн көрүп болур бис. Бо онзагай таакпылажыырынга херек херекселдериниң аразында агар-сандан ыяштан кылдынган, хаш соруулдуг – даңза. Агар-сандан ыяш Тывада өспейн турар. Ол Индияда өзүп турар. Ол чүнү чугаалап турар дээрге садыгжылга аайы-биле Тывага келген деп чүүлдү бадыткап турары болур. Даңзаның узуну, кыры дурту хире узун азы чээрби, чээрби беш сантиметр. Даңзаның сорар ужу – хаш соруул. Хаш соруулдуң өртээ чедишкен аът өртээнге дең бооп турган. А бөдүүн даңзаларнын унун сөөскен азы мыйгак харагандан кылыр. Сорар мунштуун хол-ла азы мөңгүнден кылыр. Эр кижи таакпылаан соонда идииниң бажынга даңзаның хүлүн соктай аарак соктааш, чушкужу-биле чушкааш соңгулуурунга кактап алыр. Дараазында тонунуң хойнунче азы идиинче киир суп алыр. Шаанда чүгле шуваганчы-кырган азы кажыыдалга алыскан, өөнүң ээзи чок болган улгады берген херээжен кижилер таакпы тырттар чораан.
А амгы үеде эскерип турарга, херээжен чоннуң аразындан дыка хойю таакпы делегейинче сундугуп турары кайгамчык. Ооң-биле эдержип, хөк бодап тыртып тургаш, оон аспаандан үнүп шыдавайн, улаштыыр өңнүктежи бээри берге херек. Бо чүүл хоралыг, мээң кадыымны үрээр деп чүүлдү-биле бергеш байырлашканнар, эр-хейлер. Аргалыг болза чаа өзүп орар чаш төлдер аразынга ону көргүспессе херек. Олар ону өттүнүп, оон улаштыр-ла өңнүктежи бээрлери база бар.
Шуваганчы кырган- авайларның даңзазын – тайга черниң кызыл сыптыг сөөскенинден кылыр чораан. В. П. Ермолаевтиң төөгүлүг ак-кара чуруктарындан алгаш көөрге эр улустуң даңзаларындан херээжен кижиниң даңзазы узун болгаш шала бөдүүн, шевергиин, чиңгези-биле ылгалыр. Ол колдуунда ширтек кырынга доктаамал чыдар. Тыва кижиниң байы – ажы-төлүнде дижир болгай. Шаанда улустуң ажы-төлү он, он беш дээш оон-даа хөй болгулаар. Бичиилери опчоктанып эмин-эрттир тенектени бээрге, чамдык таварылгаларда шуваганчы кырган-ава ол даңзаның узунун ажыглап бичии уйнуктарын ол узун даңзазының ытпак чүүлү-биле читкезинден тырта кааптар таварылгалар тургулаан.
Таакпыны тускай хаптарга шыгжаар, торгу, хөм азы ситец биле даараан болур. Таакпы хавының аксында дерги аастарын ындыы-бетии талаларында илген, даараан болур. Дерги аастарында ийи, дөрт өөрүглүг илчирбелерни ызырткан. Илчирбеде соңгулуурну, чушкуушту дээрбектерде ылдырткан. Соңгулуурну кудуп, ооң арын кезээнге хээни оюп сиилбээни чараш. Чушкууштуң хевири хол айыырынга, араатан куштуң хаайынга домейлешкек кылдыр соп кылганы онзагай чараш. Таакпы дергилерин мөңгүнден, чамдык таварылгада хүлерден кылыр.
Дергилерниң хевирлери төгерик хевирлиг, чүрек хевирлиг дергиде коралл, ийи дашты карактапкааны онзагай чараш. Бичежек хөм сумкажыгаштыг, сенчилиг оттук. Сумканың дашты мөңгүнү азы демир базыткыыштарлыг, базыткыыштарда хээлерни оюп сиилбээн.
Шыдалдыг малчыннар хөм сумкалыг оттукту тускай ус-шеверлерге чагыдып алыр чораан. Сенчи көрүштүг кѳзүлзүн дээш тускай кара хѳм херек. XIX вектиң төнчүзүнде ХХ вектиң эгезинде дарганнар оттуктуң сумказынын кара хөмүн орук ара келген садыгжылардан садып алыр турган. Хөм сумка иштинге от тывылдырар оттук дажын болгаш тускай сигени хагны, ооң дажын киир суп алыр. Эң тергиин кылдынган оттук молдурга өртээнге дең. Хаг-биле кыпсып тырткан таакпы амданныг дижир.
Бир чамдык тывалар думчук таакпызын тырттар чораан. Тыва чурттунга сарыг шажын нептереп кирген уеден эгелээш, думчук таакпызын тыртар чорук кончуг делгерээн. Тыва чуртунга хоорге Кыдаттан кээр турган. Эң чараш хөөрге дижи чедишкен аът өртекке дең турган. Хөөргени хаш дээр даштан азы үннелиг шаажаңнардан кылыр, чаг иштинде бүүрек ышкаш, чанчык иштинде таакпы ышкаш.
Амгы үеде таакпылажыры дээрге-ле чок болган кижиниң төргүл төрели-биле келген чон кажыыдалын үлежиири ол.
Долаана Бурбужеп, музейниң методизи.
