Версия для слабовидящих
“Тываларның чонар даш уран чүүлүнде скиф аян-биле дүрзүлер” деп делгелгеже чалап тур бис!
Республика чергелиг “Хуулгаазын даш. Аран-Чула” деп чонар даш чазаныкчыларының көрүлде мөөрейинге уткуштур
Тыва улустуң чонар даш уран чүүлүн дыка хөй аян-чорукчулар Тывага кээп чорааш, хүн демдеглелдеринде онзагайлап бижээн. Чөөн Сибирьниң мурнуу чүгүнде көшкүн биче-буурай чоннарының хол-биле узанып, шеверлээр уран чүүлү чедир шинчилеттинмээн.
Чээрби чүс чылдарның эгезинде Томск хоорайның бөлүк эртемденнери “Сибирский стиль” деп чурулга уран чүүлүнүң ниитилелин 1909 чылда тургускан. Ооң үндезилекчилери болур билдингир эртемден аян-чорукчулар Г.Н. Потанин, А.В. Адрианов Сибирьни чаартып хөгжүдеринге тус черниң үндезин чурттакчыларының хол-биле каасталга уран чүүлү делегей чергелиг культурлуг өнчү болурун демдеглеп бижип турганнар.
1912 чылда Бүгү Россияның чурукчуларының бирги съезд хуралынга А.В Адрианов “Сибирьниң чиңгине үндезин улустарының хээлери” деп илеткели база дүжүрүп чураан альбом чуруктары-биле катай киришкен.
Анатолий Васильевич Бакушинский уран чүүл шинчилекчизи, башкы 1913 чылда Бүгү Россияның 2-ги улусчу делгелгезинге чоннуң хол-биле каастаар, шеверлээр чаңчылдарынга даянып, ооң хөй талалыг чогаадыкчы ажылын, оларның аразындан салым-чаянныг ус-шеверлер ылгалып үнүп кээрин бижээн.
Ынчангаш Софья Константиновна Просвиркина Москва хоорайның Строгановка училищезин дооскаш, Томск губерниязының ус-тывыш комитединиң ажылдакчызы апаргаш, баштай амгы Даг-Алтайже аян-чорук шинчилел экспедициязынга киржип, оон боду 1917 чылда Тывага кээп, орус садыгжыларның деткимчезин ап, аъттыг-хөлдүг Бай-Тайга чедип, чонар даш коллекциязын чыып, ол үениң ус шеверлел уран чүүлүн: алгы-кеште ыя баскан хээлерлиг тепсе-төрепчилерни, сырга, билзек каасталгазын, аптара хээлерин, херээжен улустуң идик-хевин дыка чараш тодаргай акварель карандаштан чураан чуруктарын биске арттырган кайгамчыктыг чурукчу, шинчилекчи аян-чорукчу болган.
Бистиң Тывавыска дөрт чыл чыгыы чурттап, кезек улусчу ёзу-чаңчылдардан таңма демдектерниң хевирлерин чуруп бижээн алтай сөөк уктуг чурукчу Чорос-Гуркин хүн демдеглел кыдыраажынга чуруп бижээн. Ынчангаш бо амгы үеде С.К. Просвиркинаның улусчу ёзу-чаңчылдарда даянган ус-шеверлел уран чүүлүн сайзырадыр программа ышкаш ус-шеверлээр өөредилге төлевилели негеттинип турар-дыр.
Бодунуң үезинде Бай-Тайганың Кызыл-Дагдан ус-шевер Сергей Хомушкуевич Кочаа алгы-кештен көгээржиктерни кылырын оттуруп, мөңгүн сырга, билзек, оттук бижек дериглерин кылып эгелээн ус-шевер, шинчилекчи. Ооң чырык адынга тураскааткан республика, регионнар аразында “Мөнгүн кержек” фестиваль-көрүлде мөөрейи эртип турар болгай. Ооң-биле чергелештир бичии хемчээлде ыяштан кылыглар, хадың урузундан дазыл-аяктарывыс, тос-карактарывыс, ыяш сыгыртаа хууңчуктарывыс, чараш сававыс көгээржиктиң кылыр аргаларын шинчилеп, хол-биле кылып кирер болза эки. Инек-сарлыывыс кежи база барын утпаалыңар.
“Хуулгаазын даш Аран-Чула” деп көрүлде ам-даа сайзыразын. Ооң-биле чергелештир 2 500 чылдар эртип, бурун шагда-ла турган көшкүн скиф үезиниң улустарының чүген, чулар каасталгазы читпээнин, кожуун аайы-биле бот-тускайлаң стиль аяны-биле сайзырап келгенин база кичээнгейге ап сайзырадыры чугула. Ынчангаш өңнүг демирлерден шуткуп кудар уран чүүлүвүстүң өзек майык дөзү ыяштан, чонар даштан чазаар уран чүүлүвүсте, бистиң сыгыт-хөөмейивис-биле дөмей культурлуг эртиневис — өнчүвүс болур-дур.
Амгы үеде Тыва Республиканың национал музейиниң шыгжамырында чонар даштан (агальматолит) 1260 ажыл, кара чонар даштан (серпентинит) — 77 ажылдар, ыяштан чазаан – 176 ажылдар бар. Ыяштан кылган тыва шыдырааның 202 дүрзүлери, сөөктен — 96, чонар даштан — 1415 шыдыраа дүрзүлери шыгжамырда бар.
Тыва аът тоолдарда дег дайын-чаада, байыр-наадымда, малчын-араттың хөлгези, дузалакчызы, өңнүү болур. Сентябрь 15-тен эгелеп “Чонар даш уран чүүлүнүң айы” кылдыр чарлаттынган.
Национал музейниң 3-кү каъдында “Тываларның чонар даш уран чүүлүнде скиф аян-биле дүрзүлер” деп делгелгеже республика чергелиг “Хуулгаазын даш Аран-Чула” көрүлдениң киржикчилерин чаладывыс.
Национал музейниң культура, уран чүүл, чүдүлге болгаш чурт-шинчилел килдизиниң методизи, музей ажылының хоочуну Биче-оол Салчакович Майны, 14.09.2023 ч.
