Версия для слабовидящих
Тыва чуртунга аӊныыр ажылы шаг-тѳѳгүден бээр туруп келген. Бистиӊ бурунгу ѳгбелеривис амыдырап-чурттаар дээш, ажы-тѳлүн доруктур азыраар дээш, аш-чутка алдыртпас дээш, оран байлаа болур аӊны, кушту база балыкты таарыштыр ѳлүрүп чип чораан. Оран байлаа болур аӊнарны, куштарны база балыктарны кайы хамаан чокка ѳлүрбес чаӊчыл база турган.
Куштар оолдарын ѳлүрери хоруглуг. Кижи тѳлү, куш тѳлү бир дѳмей салымныг дээр. Кээргээчел чорук кижиниӊ чаш назынындан эгелээр. Тарбаган үӊгүрнүӊ аксынга хоран салыры хоруглуг. Бурун ѳгбелер үӊгүр иштинге чурттаар амытаннарныӊ үӊгүрлеринче суг киир агыспас чораан. Өрге, күске, алактаагы, чылан, морзук, тарбаган үӊгүрлерин үреп болбас, чүге дээрге олар чер шимчээшкинин баш бурунгаар билир амытаннар дижир.
Дунчулаан балыктарны ѳлүрери хоруглуг. Балыктар күзүн дунчузунче чоктап турда, ѳлүрери хоруглуг. Балыктар чазын дунчузундан бадып турда, ѳлүрери хоруглуг. Балык дунчулаар ээрем мугулдурну тывалар ыдыктыг чер деп сагып чорааннар. Булук дошка бүзээлеткеш, муӊгашталган балыктарны ѳлүрери хоруглуг, оларны суглуг хууӊ иштинге суккулааш, хемниӊ агып чыдар суундува аппарып салыптар чаӊчыл турган.
Оолдуг аӊны боолаары хоруглуг. Эзириктиг эликти, төштүг мыйгакты тыва аӊчылар боолап ѳлүрбес чораан. Оолдуг аӊ дыштанып чыдырда, хойзуп болбас, ырадыр оюп эртер. Оолдуг аӊ ѳлүрген кижиниӊ ажы-тѳлү сылданыр дижир. Бурун шагныӊ кижилери оранныӊ аӊын, кужун база балыын кончуг хумагалаар чораан.
Тыва кижи эзир ѳлүрбес сүзүктүг. Эзирни кончуг ховар таварылгада ѳлүрер турган. Эзир чүү-биле согун чүглээр, хамнарныӊ бѳргүн шимээр. Эзирниӊ кашпагайы, эрниӊ эрези бир дѳмей дижир.
Тываныӊ бедик тайгаларында ак адыг ховар таварышкылаар. Тыва аӊчылар ак адыгны кѳргеш, боолавас чаӊчылдыг. Ак адыг кижиниӊ ак оруун оштаар, ынчангаш ону ѳлүрери хоруглуг. Адыгныӊ адын безин тывалар дорт адавас, чүге дээрге ол чер кулактыг амытан-дыр.
Тайганыӊ аӊ-меӊи улуг хар чагганда, аш бѳрүлерге сывыртатканда туружундан ойлап дезер. Аал коданыныӊ чанынга маӊнап келген аӊны ѳлүрери хоруглуг
Хѳѳрүктү ѳлүрери хоруглуг. Бурун Тываныӊ тоолчургу чугаазын ёзугаар алырга, чер кырында хамык аӊныӊ, куштуӊ амы-тынын хѳѳрүк камгалап турар дижир. Диӊмирээшкин диӊмиреп, улуг чаъс чаап, чаӊнык дүжер деп барганда, хѳѳрүк баш бурунгаар алгырып тургаш, дүрген медээни кылыр дижир. Аӊнар, куштар хѳѳрүктүӊ үнүн дыӊнааш, айыыл-хлаптан амы-тынын камгалап ап турарлар.
Эштиг дуруяаны ѳлүрери хоруглуг. Дүн биле хүн, дээр биле чер, чылыг биле соок, эри биле кызы деп чүве бойдустуӊ чаяап кааны дижир. Эш дуруяаны эжинден чарып каарга, эш тывылбас болур болгаш бүгү назынында саарзык салымныг бооп артар.
Ак, кара, кызыл бѳрүнү ѳлүрери хоруглуг. Шаг-шаанда Тыва чуртунга ак, кара, кызыл бѳрүлер эӊдерик турган, оларны кѳрген-не кижи ѳлүрер боорга, ховартаан дижир. Кѳк бѳрү кѳвүдээштиӊ, аӊга болгаш малга дайзын бооп арткан, ынчангаш ону ѳлүрер. Кызыл бѳрү кѳрген кижи уруг доюнга таваржыр, ак бѳрү кѳрген кижи узун чорук кылыр, кара бѳрү кѳрген кижи кѳгээржик аксы ажыдар дижир.
Кырган тени ѳлүрери хоруглуг. Те, чуӊма кадыр хаяларлыг сыннарда турар. Те кырып келгеш, даады чыдар апаар. Аныяк те, чуӊма аӊчы кижи кѳргеш, дезип ыӊай боор, кырган те артып калыр. Кырган те чежемейниӊ-даа баксыраза, шынааже кирбес болгаш дагныӊ бедиин тевер, чуртун кагбас аӊ болур.
Хекти ѳлүрери хоруглуг. Тыва черге хекти ыраажы куш дижир. Чечектер саглаӊайнып, дыт будуу чочагайланып турда, магалыг чайны хек алгап үнер. Хек эдип турар черде сүт-саан элбек болур, ажы-тѳл ырлыг-шоорлуг болур.
М.Б. Кенин-Лопсан. «Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары» деп номдан.
«Алдын-Хорум» филиалының эргелекчизи Чечена Монгуш белеткээн.