СТЕПАН САРЫГ-ООЛДУӉ ХОВАР ДЭЭН АЖЫЛДАРЫ — МУЗЕЙНИӉ ОНЗАГАЙ ШЫГЖАМЫРЫНДА

Бөгүн Тываның Улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң төрүттүнгенинден бээр 115 харлаан оюнга тураскааткан Тыва чаңчылчаан культура төвүнге болган хемчеглерниң аразында Национал музейниң шыгжамырларындан Улуг өгбе чогаалчының дугайында «Чүректерниң кыйгылары» деп делгелгезин чыылган чон, аалчылар база хемчегниң киржикчилери сонуургап көргеннер.

Байырлалдың киржикчилери чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң Национал музейниң шыгжамырларында, архивтеринде эң ховар дээн документилерин, чуруктарын, эдилеп чораан эдилелдерин база шаңналдарын делгелгеден көрүп болур аргалыг болганнар.  

Көжүп чоруур делгелгени Национал музейниң шыгжамырлар килдизиниң ажылдакчылары көрүштүг болгаш шынарлыг кылдыр делгеп, чыылганнарга көргүскеннер.

Делгелге үезинде Степан Сарыг-оолду чураан тыва чурукчуларның В.Л. Тас-оол, В.Ф. Деминниң, В.П. Кузнецовтуң үш автопортрет чуруктарын чыылганнарга база бараалгаткан. Ында чогаалчы бодунуң ажылдаар өрээлинде холунда ном тудуп алган, ханы маажым бодалдарже шымны берген олурар байдалын база чогаалчының улуг, күчүлүг хемниң кыдыында агаарлаашкын үезинде шляпа кеткен чуруктарын салым-чаянныг чурукчулар төөгүге арттырып кааннар.

Оон аңгыда чогаалчының кедип чораан карак шилин, бодунуң холу-биле бижип чораан демир-үжүүн, демдеглелдер кылып чораан аңгы-аңгы блокноттарын, шаңнал-макталдарын тудуп, таныжып ап болур арга бар болган.

Ховар дээн 1925-1940 чылдарга хамааржыр Степан Агбаановичиниң хууда документилеринде эрги моол, оон латинчиткен тыва бижиктер-биле бижээн бижимелдерни чыылган чон таныжып, улуг сонуургап көргеннер.

Чогаалчының ажылдаар өрээли база хууда ном саңын тырттырган чуруктар база Национал музейниң шыгжамырындан келгенин музей ажылдакчылары тайылбырлап, көргүскеннер. Хууда документилерден Степан Сарыг-оолдуң шериг биледин, «Күш-ажылдың хоочуну» деп дептерин, шаңнал алганын бадыткаан дептержигештери дээш солун чүүлдерни байырлал үезинде көрүп болур арга бар болган.

Эң үнелиг шыгжамырда бар материал – чогаалчының өөнүң ишти Мария Давыдовна Черноусова-Сарыг-оолдуң 1971 чылда ажыдып кааны аалчылар ному, азы өскээр чугаалаарга, «Күзелдер кыдыраажы» деп аттыг демдеглелдери болур. Ында Мария Давыдовна бодунуң холунуң үжүү-биле: «Пусть в этой тетради по желанию оставляют свои «следы» современники Степана Агбановича Сарыг-оола. Начало 1971 г. М. Черноусова-Сарыг-оол» — деп бижээн. Ук дептер 2004 чылдың сөөлгү бижимели-биле доозулган. Ында хөй-ле үениң иштинде бижиттинген аңгы-аңгы улустуң бижимелдерин номчуп болур. Оларның аразында ат-сураглыг-даа кижилер эңдерик.

Шаңналдарының база байыр чедириишкиннериниң аразындан чогаалчының 70 харлаанынга тураскааткан документилер кол черни ээлеп турар. Ону база делгелгеде салган.

Чогаал ажылынга хамаарышкан архив материалдары база шыгжамырда хөй. Чижээлээрге, «Алдан дургун» деп романының орус дылче сөс сүрген очулгазының кылын дептери база бодунуң шинчилекчизин манап турар дизе частырыг чок. Оон аңгыда «Хүннүң ыраажылары» деп чогаалдың хол-биле бижээн ховар болгаш онзагай бижимелин база чыылган чон сонуургаан. «Тыва улустуң үлегер домактары болгаш чечен сөстери» деп ажылының бижимел вариантызын база байырлалдың киржикчилери көргеннер. Оон аңгыда «Саны-Мөге» деп чогаалының латинчиткен бижикте дамчыткан бижимели база дыка солун болганын делгелгеге келген чон чугаалап турду. 

Көжүп чоруур делгелгениң база бир ховар экспонаттарының бирээзи – чогаалчының өг-бүле фотоальбомун чон аажок сонуургап, катап-катап көргеннер.

Байырлал байырлыг хурал база салым-чаянныг артистерниң уран көргүзүү-биле доозулган. Делгелгени сонуургап, төөгүнүң арыннарын, Национал музейниң ховар дээн шыгжамырларда база архивтерде материалдары-биле чонну таныштырган музейниң ажылдакчыларынга чоннуң, чогаалчының төрел-дөргүлүнүң өөрээн сеткилин дыңнаары кымга-даа өөрүнчүг.

Материалды Алдан-Маадыр аттыг музейниң  шыгжамырларында база архивинде бар чүүлдерни ажыглап, Радион Донгак белеткээн.

Фоточуруктар Радион Донгактыы.