«Өлчей Айбес-ак мөнгүн дарган, даш чазаныкчызы, бурунгу үндезин чаңчылдарның уламчылакчызы»

РФ-ның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү “А.С.Өлчей -ак мөнгүн дарган, даш чазаныкчызы, бурунгу үндезин чаңчылдарның уламчылакчызы” деп, хуузунда делгелгези Тыва Республиканың Национал музейинде ажыттынган.

Чаш мыйыстыг сыынак

Шарлан оюн оъттазын,

Чажым каккан чанып кел.

Чараш оюң човатпа.

Бистиң бурунгу мөнгүн ак дарганнарывыс, кыс кижиниң үндезин каасталга эдилелдерин, өгленген улуска ак мөнгүнден чаваганы, билзек сыргаларны, нарын чаражы биле конгулуурлай каастааны- биле онзагайланып, кызыл-шуру, ак-көк оюу даштар биле карактап, шокарлап каастап, “алдын аар, ак мөнгүн чиик- камгалакчы” каасталга эдилели деп, саннап чорааннар. Илчирбелей каастаан мөнгүн сыргалар ак мөнгүн хыраалар дег, мөнгүн ак чаашкын суу дег,  конгулуурлай-дамдылар дег, онзагайланып көстүр. Сарыг-шажын чүдүлгевистиң сүлде демдээ – “Өлчей удазыны” сырга,  билзектерде сиилбиттинип, өңнүг даштар-  биле карактааны- биле чараш болуп турар. Кырган-ачазының ады, салгалы “Өлчей” болганы- биле бе, чогум-на Барлык Хомушкулары болур, а мөнгүн каасталгаларында амыдыралдың удазыны “Өлчей кежиктиң” сүлде демдээ колдап кирип турар. Өңнүг даштар — биле карактаан үндезин каасталга- мөнгүн билектээш, илчирбелей каастаан билектээштер амгы үении- биле кылганы билдингир боор. Эртеги скиф үезиниң тывылган археологтуг алдын эртинелери, ус-шеверниң алдын-мөнгүн кылыгларында сыргаларда, сүлде каасталга бооп кирип турар, чижээ “Ирбиш-пантера” болгаш  “Алдын-Сыын.” Чугаа чок 2 муң чеди чүс чылдар бурунгаар алдындан кылган ус-шеверлерниң эртинелери, улуг салдарны чедирген боор. Сыргаларында бойдустуң кат-чимис, чечектеринден дөмейлеп каастаан, эң-бичии өңнүг даштардан карактаан, мөнгүнден каасталгалар онзагай нарыны- биле көрүкчүлерниң кичээнгейин ап турар. Ак дарган А.С.Өлчей тыва эр кижиниң үндезин каасталга эдилелдерин соп, каастап кылган. “Тыва эр кижиниң үш каазы чоруур дээр: кеткен бөргү, куржанган куру, кеткен идии” дээр чораан. Бо хууда делгеттинген эдилелдерде Тывавыстың сурагжаан аттыг мөгелеривистиң сүлделиг  бөрттерин делгеп салган. Бистиң эр улустарывыстың үндезин эдилелдеринге хынныг бижекти-оттукту курунга астыр дергилер- биле, думчук таакпызы шыгжаар “хөөрге”, эр кижиниң камгалал-эдилели адыг-бөрү дыргаа, азыг дижин өңнүг демирлерден шуткуп каастап кылган. Олимпий оюннарының “хостуг хүрештиң” хүлер медалының эдилекчизи Артас Санаа Валентиновичиниң тыва бөргүнүң хаваанда сүлде демдээн (кокарда), курунда өңнүг демирлерден шуткуп каастап, дуңзаалап кылганы- биле онзагайланып турар.  Ат-сураглыг мөгелеривистиң сүлде демдектриниң эскиз чуруктарын чогаадып чураан кижи — Тыва Республиканың Улустуң чурукчузу Шалык Начын Кара-оолович – хөгжүм-шии театрының чурукчузу. Бөрттерге хол- биле каастап кылган ак мөнгүн дарган А.С.Өлчейниң чогаадыг ажылдары:Тываның “Арзылаң мөгези” Кара-Сал Седен-Очур Павловичиниң мөнгүн дошкалыг, хаваанда “арзылаң” сүлделиг  бөргү; “Наадым-2015 чылдың ча адарынга тиилекчизи чемпион — Ондар Евгений Евгеньевичиниң сүлделиг бөргү; тыва хүрештиң чарлакчызы, ыраажызы Ишкин-оглу – Монгуш Айдың Шораановичиниң бөргү;  Хуреш федерациязының оралакчызы–Монгуш Владимир Комбуй-ооловичиниң сүлде демдектиг бөргү;  Тыва бөрт EFC чемпиону Иргит Овээнчи Базыр-ооловичиниң бөргү, сүлде демдээ биле  база куру. Бурунгу түрк үениң “кижи-көжээ” даштарында кулаанда сыргалыг, салааларында эр кижи билзектерлиг, курунда бижектерлиг кылдыр, бурунгу даш чонукчулары көргүзүп турган. Ус-шеверниң тыва тонга эр кижиниң өөктерин, адыг дүрзүлүг билзектерин, өңнүг демирлерден шуткуп, сиилбирлеп  кылганы онзагай чараш көстүр. Бурун шагдан тура-ла, ак-кара дарганнар аъттың дериг-каасталгазын албан кылыр чораан, ынчангаш үндезин культура чаңчылывыста байыр Наадымга кедирер мөнгүн чулар-чүген, ооң белдирлеринде –хээриинде хээ-угулзаларын, кожуун аайы- биле онзагайлап каастап турган. Мында ус-шевер бурунгу үндезин майыктарга даянмышаан, бодунуң чаа-солун нарын тывыштарын киирген. Арзылаң баштыг эзеңгилиг, тыва эзерни шүмеп кылган, эзерниң чөвээнчиинде базыткыыштарын, дерги дөзүннүң мөнгүн каасталгазын, онзагай нарын тода чаражы- биле кылган. Ында эзерниң чонаан кидистен, аргамчыны, дужакты, шавылдыырны дерип салган, ылаңгыя кызыл-хүрең сыптыг кымчының тудазынның, ужун-бажын мөнгүннеп каастаан. Ында сарыг шажын чүдүлгевистиң дөрт салбактыг чечээ –“алан-тоос” (лотос), база-ла “Өлчей удазыны”, болгаш бурунгу угулзавыс “Кошкар-хээни” колдады ажыглаан. Нурзат Эчис-Балдыр Борисовичиниң Эрзин кожууннуң аът федерациязының даргазының, тыва бөргүн дошказындан, сүлде демдээ чедир онза чаражы- биле сиилбип кылган. Солун чүүл аът баштыг хөөргени, дергилиг, хынныг бижектиң тудазын аът бажы-биле болгаш хынында “кас” демдек хевирлиг дөрт аът баштарын сиилбээни- биле хола-демир биле  чергелештир кызыл, ак-көк шуру чинчилер биле карактап, нарын чаражы биле ылгалып турар. Бижек дергизинде аът чуруп сиилбээни биле төнген уткалыг чогаадыглыг, хол биле шеверлеп кылган онзагай уран- чүүл болганын ус-шевер чедип алган. Ол чижектиг хынныг бижек бүрүзү бодунуң утказы-чаражы биле ылгалып, онзагайланып турарын айыткаалы.

Мөңгүн дошкалыг бөрт

Аът дерилгези

5 –ки шил үлгүүргеде, солагай талазында Тыва Республиканың аът спортунуң Алдарлыг тренери Монгуш Байбек Надажаповичиниң тыва бөргүнде — мөнгүн дошказын, сүлде демдээн онза чараш сиилбип кылган. Ооң адаанда Барыын-Хемчик чурттуг сураглыг дарган чораан Ооржак Шыдыраа Хайыровичиниң “лап” херекселин, делгеп салган. Лап дээрге мөнгүн каасталга сиилбиирде, ажыглаар сыртык-дөжек болур, отка бичии чылдыр дөгептерге чымчай бээр, хола азы мөнгүн кылыгларны, ам ында эзер базыткыыштарын шокарлап каастаары биле чыпжыр салган. Ында “алага-маска” биле кескилерни делгээн. Бо херексел канчалдыр, аныяк ус-шевер ак дарганга дамчып келгени тускай төөгү. Эртеги көшкүн аймактарның чүгени, суглуунда билдингир скиф аң-мең каасталгазы аян (стиль), амгы ус-шеверниң уран ажылдарында онзагай чаражы- биле көстүп турар. Демир суглуктуң төнген уштары хола баштыг архар-кошкар бажы, суглук дээрбээнде  дээк белдиринде аът бажын кииргени, бурунгу үндезин арга чаңчыл. Ындыг хевирлиг каастаан чүгеннерни Тыва Национал музейивистиң шыгжамырындан көрүп болур бис. Ынчангаш, ус-шевер дарган аът дериг херекселдеринде бурунгу үндезин, арга чаңчылдарны сагып, оон ыңай бодунуң көрүжү- биле чогаадып сайзырадып чоруурун демдеглезе чогуур.

Ам куб шил витринада (делгег), ус-шеверниң инек-сарлык мыйызындан чазаан чогаадыг ажылдары онзагай чаражы — биле ылгалып, мыйыстың өң-чүзүнүн  тывынгыры- биле ажыглааны көстүп турар, ортузунда “Улу” деп ажылы. Ус-шевер мөнгүн дарган болгаш мыйыстан, чонар-даштан, өңнүг демирлерден шуткуп куткан “мөнгүн мыйыстарлыг” аң-мең дүрзүлеринде, нарын, чараш хээлерни, өңнүг шуру- чинчилерни каасталга кылдыр кииргени-  биле ажылдары онзагайы ылгалып, уран шуткулга (литейное искусство) биле холбап кылганы колдап турар. Ооң чижээнге тыва шыдыраа — хола хүлерден куткан, “Хам” деп темага куткан ажылдары онзагай черни ээлеп, “хүлер чүс чылда-ла” хаяда “кижилер арны- маски личины” Мугур-Сарголдуң хаяда чурумалдарын ажыглааны- биле хам чүдүлгевис, от-чаякчывыс, аң-меңнер ыдыктыг “Улуг-аң”- Сыын-мыйгак, “Адыг-ээрен” кирип турар. Чаңчылчаан чонар-даш уран-чүүлүвүстен, ювелир мөнгүн-дарган сарыг-кара даштан-даа, мыйыстан-даа, бичии-даа хемчээлдиг ажылдарында аң, мал-маганның овур- хевирин диригжидип, карактарының огун безин өңнүг даштар- биле карактап, мыйыс-кудуруун мөнгүн хээлер,үнелиг эң бичии чинчи даштарны ажыглап каастап турары- биле ылгалып турар.Ус-шевер хөгжүм херексели кылыр мергежилди, Кызылдың профтех училищеге бурят башкызындан өөренип алган. Хөгжүм херекселдериниң баштарын ыяштан ооң кулактарының ужун мөнгүн белдирлер — биле каастааны чараш болуп турар. Ынчалгаш түңнел сөске ак-дарган, чазаныкчы ус-шеверниң ажыл бүрүзү төнген уткалыг, ылаңгыя эстетиктиг чаражы биле ойнап, Тывавыстың хол- биле каасталга шеверлел уран-чүүлүнде бодунуң холунуң үжүүн, аъттың дериг каасталгазында, мыйыс-даштан ажылдарында, езу-чаңчылдарывысты, бодунуң делегейже көрүжүн көргүскен бооп турар. Ус-шеверниң хол-биле кылган уран-чүүлүн чон амыдырал чуртталгада, байыр-наадымда ажыглап турар, ооң овур майыктарын чагыг езугаар күүседип кылып бээр.

Делгелгени дерип салып киришкен. 28 Декабрь 2023 чыл.

Тыва Республиканың Национал музейиниң методизи — Б.С.Майны.