Версия для слабовидящих
Шаг чаагай, Шагаа чаагай! Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейи “Тыва өгде Шагаа” деп хемчегни ийи чыл улай эртирип турар. Музейниң ажылдакчылары, школачы назылыг уругларга, сургуулдарга, бичии чаштарны үдеп келген улуг кижилерге, Шагаа байырлалының үезинде, бүдүү хүнде, ак айда бистиң ада-ɵгбелеривис канчаар эрттирип чораанын, амгы үеде канчаар эртирип турарын, чораанын чаагай чаңчылдарнын , улустуң аас-чогаалы (узун-тыныш, кожамык, үлегер-домактар, тывызыктар), тыва улустуң оюннары (буга-шыдыраа, кажык, аът шалбадаары, тевек, аскак-кадай) дузазы-биле тайылбырлап, катай ойнап тургаш эрттиргеннер. Хемчегниң бешки кезээ эң солун сүүзүнү – тыва ак чемнер. Чиңге-тарааны, тыва далганы чүү деп тыва чемнер-биле холуп чиирге эң чаагай боорунуң чажыттарын келген бичии чаштарга, катай былгап, тайылбырлап тургаш аъштанып – чемненендиргеннер. Хөй биле ак чемни чооглаарга ындыг амданныг болганы чоор бе,катап–катап сонуургап турганнар. Өөрүнчүг чүүл ажы-тɵлдүң тыва оюннарга сонуургалы чыл санында ɵɵскүп турары демдеглексенчиг. Чижээлээрге буга-шыдырааны эрткен чылын чаа шиңгээдип алган киржикчилер бо чылын база киржип, шыырак деңнелин кɵргүскеннер. Кажык-биле оюннар, “Аскак-Кадай”, тевек база аът-шалбадаары чаштарның кичээнгейин хаара тудуп, хемчегниң база солун кезээ бооп турар.
Бистиң келир үевис дээрге–ле амгы салгал. Хемчегге чүс хире ɵɵреникчилер келгендир чижээлээрге, а ол уругларның аразында чүгле каш-ла санныг уруглар “чараш” тыва дылынга чугааланып, тывызыктап, саннаптар. А артканнары!!!? Бɵдүүн “бир бала, ийи бала” деп узун-тынышка киржикчилер тыва дылынга безин будулгаазынныг саннап турары хомуданчыг. Ол дээрге оларның иштики делегейиниң тɵрээн дылы-биле сырый харылзаазы чогундан бооп турары чадавас. Олар орус дылга медереп билипкеш, оон тɵрээн дылынга чугааланып турарлар. Ажы-тɵлүвүстү эрте чажындан-на тыва улустуң аас чогаал дузазы-биле кижизидип, ѳѳредир болзувусса эки. Улустуң аас чогаалының хевирлеринге, күүседиглери ховар бооп турар. Ынчангаштың ада-иениң кичээнгейинге ажы-тɵлүңерге тыва чоннуң аас чогаалын таныштырып, оларның дыл-домаанга, кижизидилгезинге, чогаадыкчы даап-бодаашкыныга улуг салдарлыг деп билири чугула. Чижээ, эге класс ɵɵреникчилери “Матпаадыр” деп кɵргүзүгнү дыка сонуургааннар.
Тыва Республиканың Национал музейиниң Шагаага хамаарышкан хемчеглерниң бирээзи “Тыва өгде Шагаа” ам-даа уламчылаар. Ынчангаштың чаш салгалдарывыс келир үеде арыг тыва дылывыска чугаалажып, байлакшылдыг аас чогаалывысты нептередип, “мен тыва мен” деп минниишкини чалбырааштыг от дег хып чорзун деп идегээр-дир бис. Кел чыдар ыяш Улу чылы-биле чоннувуска аас-кежикти, каң-кадыкшылды, бедик сүлдени күзедивис!
