Кара даштын чажыды

Кара өң тыва чоннуң делегей көрүүшкүнү-биле тывызыксыг, сүр күштүң, санаттынмас хөй байлакшылдың, кижиниң мөзү-шынарын илередип чоруур өңнерниң бирээзи. Бир талазында коргуушкуннуң, чедимче чок чоруктуң, түрегниң, каржы чоруктуң, өлүмнүң демдээн көргүзүп чоруур өң. А уран-чүүлде кара өң күштү, каас-коя чоруктуң демдээн, дүмбей дүнү, ыржымны, хоозуралды, хинчекти уран-чүүлдүң сиилбикчилери янзы-бүрү жанрларынга көргүзүп чоруурлар.  Уран-чүүлдүң төөгүзүн касканап көөр болзувусса, кара өңнү   бурунгу даш үезиниң чурукчулары бир дугаарында боттарының шылгарангай чогаалдарында ажыглай бергеннер. Ооң бадыткалын бурунгу   даш үезиниң чурук галереязындан көрүп болур бис.

Тыва чоннуң    уран-чүүлүнүң эң ховар чараш эртинелериниң бирээзи, дээжизи «бичии хемчээлдиг скульптура» чонар-даштан сиилбип, оюп хээлээн ажылдар болур.  Сарыг-Хаяның чонар-дажындан кадыы-биле, каразы, быжыы-биле ылгалып турары — кара-даш. Ону эртем талазы-биле   серпентинит деп адаар. Интернет четкилеринден алдынган демдеглелдерде серпентинитти XIX –XX вектиң эгезинде Россияга змеевик деп база адаарын демдеглээн.   Шак ындыг ат ол даштың янзы-бүрү хевирлеринде, чыланың кежиниң хээлери   ышкаш боорга ынчаар адаан хире. Серпентинит элээн хөй тургузуг талазы-биле бот-боттарынга чоошкулашкак, кальцит и доломит дээш оон-даа өске бүдүмелдерниң холушканындан тургустунганы болур.  Даш дыгый, болбаазыраттынгыр, хирээлеттингир, хоюглаарынга эптиг.  Серпентиниттиң өңнери куу – ногаан, кара — ногаан, хөмур ышкаш кара-кара болур.

Кара-даш   Тываның төп девискээринде  Ак-Туруг суурнуӊ Алдын- Булак, Шеттиг –Арга деп черде чыдар. Ооӊ өӊү кара ногаан.   Арыг — Ƴзүүнүң Аргалыкты   деп черде езулуг-ла кара даш (серпентинит) чыдар.  Даш чонукчуларның демдеглеп турары-биле алырга, дашты    казып алыры нарын, кырыккы кезээ хая даштан бүткен болур, элээн ийи метр черни касканындан ол кара даш көстүп келир. Ол даш кургаг, оон кылыглар кылыры нарын, хөй үе, уран — аргалар негеттиннерин даш-чонукчулары дыңнадып турар. Бо даш Чөөн болгаш Барыын Саяннарда, Калмыкияда, Камчаткада, Американың каттышкан штаттарында, Шотландияда, Испанияда база бар. Чер чурттуң аайы-биле даштың өңү аңгы-аңгы болурун эртем дептерлеринде бижип турар.

Кара-даш чоннар уран-чүүлүнүң үндезилекчизи Черзи Монгуш Хола-Салович.  Ол Тыва АССР-ниң чогаал болгаш уран-чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, ат алдарлыг даш-чонукчуларының башкызы, сүмелекчизи, даштан болгаш ыяштан хире 1000 катаптаттынмас   скульптурлуг ажылдарның автору.  1960 чылдарның эгезинде билдингир мастер Тывага бир дугаарында чонар-даштан артык кадыг, быжыг серпентинит деп дашты   бодунуң уран- чогаадылгазынга ажыглап эгелээн. Тыва Национал музейниң шыгжамырында  ус-шеверлекчиниң   37 чонар-даштан өртек чок ажылдары шыгжаттынып турар. Оларның иштинден 27-зи кара-даштан ажылдар. Ооң ажылдары Тыва Национал музейниң алдын фондузун   тургузуп турар. Даш чонукчузунуң кескиндизинден «Коъштуг аът», «Сарлык», «Дедир буга», «Сыын биле мыйгак», «Теве мунган арат», «Малчыннар турлаа» дээр баральефтиг композиция, «Чаш төлдүг кыс арзылаң», «Тыва аъттыг кыс» деп ажылдар тывызыксыг чаражы-биле кайгадып турар. Мастерниң эң-не дээре дээн ажылдарының бирээзи «Сарлык»: сарлык бугазы   бодунуң удурланыкчызы –биле сегиржип алырынга белеткенип турар үези, маңзыгыр бажын черже углаан, оваадай кедипкен дег мыйыстарлыг, кончуг улуг челбииш ышкаш кудуруун көдүрбүшаан, черни кончуг күштүг дуюгларлыг холдары-биле касканап   халдаашкынче белеткенип турар.  Ол дириг амыттанның сүр күштүүн, аажы чаңының сүртенчиин мастер кара-дашка   онза чараш кылдыр сиилбээн. Черзи Хола-саловичиниң эң тергиин ажылдарының бирээзи «Сыын-биле мыйгак». Мында автор   амыдыралда бүгү-ле чүүл эжеш болурун, мыйгак эр эжиниң шынчы чоруун, эрес кашпагайын, ынакшылын шенээн хевирлиг аянныг, чоргаар маңнап бар чыдарын диргизип   сиилбээн. Сураглыг даш –чонукчузунуң ажылдарында угулзалап оюп хээлээшин болгаш кара-дашты бойдустан боду бүткени-биле ажыглаар чорааны онзагай.

Тыва Национал музейниң шыгжамырында   болгаш янзы-бүрү делгелгелерже дериттинип турган кара-даштан сиилбип кылган ажылдарның ниити саны 100 бичии-ле ажыг. Оларның хемчээли бичии-даа болза, канчаар-даа аажок күштүү, күчүлүү-биле онзагай. Чамдык кылыглар ёзулуг-ла кайгамчык чогаалдар.    Кара-даштын чажыдының тывызыын, чаражын  Юрий Дажыйович Ооржактың ажылдарындан элээн хөйү-биле көрүп болур бис.  Мастер талантылыг, бот-тывынгыр, чоннар-даштан чазаар арга мергежилди боду өөренип алган сиилбикчи. Ол чогаадыкчы оруун чаңгыс дириг амытаннарның дүрзүлерин чазап эгелээн болза, сөөлзуредир нарыыдап, ийи-үш  фигуралардан тургустунган   шимчээшкинниг композицияларны сиилбип эгелээн.Авторнуң  «Сегиржип  алыышкын» деп  ажылында  аскыр  аът  бодунуң  өөр  белерин  камгалаары-биле  халдап келген   калчаа, аш бөрүнү  куштуг буттары-биле  таптап,  а кокай база  удурланыкчызынче  азыг диштерин   шаарартып   дүжүп бербейн турарын күшүг чорук  тиилээр деп утканы   автор  илереткен . Кара-даштан чазаан ажылдарнын  чаражын  Тываның  мурнуу кезээнде чонар-даштын агы-даа , каразы-даа  чок  ынчалза-даа  элээн хөй чараш ажылдарны  автору   Эрзин чурттуг   Тыва Республиканың Алдарлыг чурукчузу  Бригад  Санчыев Дүпчүрнүң ажылдарындан көрүп болур  бис.  Ооң   чазап, сиилбээн   ажылдарында Тываның бойдузунуң   тус чериниң дириг амытаннарын мастер   көрүштүг, чоргаар, таваар, чараш, мерген угаанныг, чазык, ажык болгаш тайбың болгаш   олары янзы-бүрү байдалдарда   турарын көрүп болур бис. Даш-чонукчузунуң «Кошкар» деп ажылында кошкарның тодуг-тогаазын, эъткир-дүккүрүн, дыдыражын автор кошкар, думчук  хээлерин болгаш  ооң    хар-назынын  мыйызынга дөстектерин кертип тургаш  кылганы  онзагай  чараш.   Африканың   экзотиктиг дириг амытанны  ийи мыйыстыг, кара  носорогтуң овур-хевирин    Сергей  Кашпыг-оолович  Одушпайның «Носорог» деп ажылында   шевергин чараш кылдыр  оюп  чазааны онзагай.   Ооң улуг мага-бодун, семис чаагайын, чолдак-чаагай хол-будун    чергелешкек шыйыглар–биле  көрүкчү кижиге,   автор Африкага барып, ол дириг амытанны көрген, азы 10 миллион чыл бурунгаар Тываның  девискээринге  дүктүг  носорогтар  чурттап чораан-дыр аа  деп  бодалдыг  артып каар .

Даш-чонукчуларның кара-даштан сиилбиттинген янзы-бүрү дириг амытаннарының ниити аттары дөмейлежип турза-даа олар бот-боттарындан хемчээл, угулзалап оюп хээлээнинден, утказы-биле боттарындан ылгалып турар.      Тываның ат — сураглыг, ызыгуур салгаан даш – чонукчулары  Байындыларның ажылдарында , сураглыг  даш чонукчулары   Х. Б. Донгактың, А. Н. Баранмаанын, Монгуш Маадырнын , А. С. Даштың, А. С. Кагай-оолдун, Л. Протасовтуң ажылдарындан  кара даштын чажыдын көрүп болур бис.

Сураглыг кара-даштың  үндезилекчизи Черзи   Монгуш Хола-Саловичиниң  келир чылын 120 харны харлаар. Аңаа уткуштур  Тываның чурукчулар эвилели  республиканың  даш–чонукчуларнын аразынга кара-даштан чазаан ажылдарның   мөөрейин  чарлаан. Ол бир дугаарында даш – чонукчуларынга уран- талантызын чонга көргүзери, ийиде оларга деткимче, үште  кара-даштан (серпентиниттен) сиилбиттинген   ажылдар сүр – күжү, чаражы-биле  чону, аалчыларны   кайгадырлар.

Национал музейнин культура, уран-чуул болгаш шажын килдизинин эртем ажылдакчызы Долаана Бурбужептин «Шын» солунга унген материалын номчукчуларга бараалгадып тур бис