Таакпылажыырының езу-чанчылы

Шаг үеден бээр янзы-бүрү чоннарның культуразында даңза солчуп, думчук таакпызы сунчур езу- чаңчылдар бары көжүп — дүжүп чоруур амыдыралдыг кижилерниң аразында чугаалажып, таныжып алырының эң буруңгу болгаш эң баштайгы аргазы чораанын бадыткап турар. Таакпылажыр езу- чурумнун сагылгалары тыва чоннун культуразында база бар. Тыва чоннуң аас чогаалындан алгаш көөрге эң баштай таакпылажыр чорук хам алганган черге кончуг нептерээн турган. Чалаткан хам, өгге алганып дооскан соонда, өгде турган улуг назылыглар хам-биле даңза солчуп, арга-сүме ап таакпылажыры албан. Тывага таакпының кажан тывылганын тодарадыыры берге. Тоолдар езугаар алырга, аза таакпызы турган. Бо болза таакпы деп сөстүң тыва дылда бар бооп турарының бир херечизи-дир. Шаанда өгбелеривис шала тенек кижи көрүп каанда, мынча дээр: — Аза таакпызы тыртыпкан күжүр боор бе?- деп чугаалажыр чораан.

Тывага таакпыны хадың чочагайындан, кызыл сигенден болгаш кылбыштан кылып ап чораан. Манчы хаан Тываны чагырып эгелээн үезинде кыдат таакпы база кыдат арага кончуг нептерээн турган. Кыдат-биле харылзаа үзүлген соонда, IХ вектиң төнчүзүнде Тыва чуртунче орус таакпы бир чугула бараан бооп кирип келген. Ол үеде дүңзе таакпызы, кээшпе болгаш папирос деп сөстер чон аразынга кончуг нептереңгей апарган.

Ырак-узак черниң малчын араттары, арт — сынга таваржып келгеш, аът малындан дүшкеш амыр – менди солушкаш дораан-на даңза солчуп таакпылажыр азы хөөрге солчуп таакпылажыр чорааннар. Даңза солчуп таакпылажырда, — Бетиңерде данза барды- депкеш, кыпсып алган таакпыны даңзазының соруулун мурнады оң холдуң кыры чүзүнүн чоогундан солагай хол биле суна аарак тутсур турган. Бурун щагдан тура бистиң ада –өгбелеривис келин кыстың шайын бузар деп езулалды сагып эрттирип чорааннар. Оолдуң ада- иези келин кыстың өөнге келгеш шайын бускаш, таакпыны база бээр чораан. Шай бузар чорук база таакпы бээр чорук келин кыстың бег, кунчуу бар деп чувени ол чоок кавы аалдарга болгаш келин кыстың төрел аймаанга элдээртип турары болур.

А таакпы херекселдеринге эр, кыс даңзалар хамааржыр, а ол даңзалар бот- боттарындан хемчээли-биле, шимелдези-биле ылгалып турар. Даңзалар эр, кыс кижилерге хамааржырындан аңгыда боттарынын янзы-бүрү хевирлери, каастаттынганы, хээлери, хемчээлдери-биле ылгалып, аңчы кижиниң, ызыгууртан эрге дужаалдыг, бай кижиниң байырлалдарже баар дээн шынарлары-биле онзагайланып турар. Таакпылажыр херекселдерге думчук таакпызы куткан хөөрге, ооң хавы чанчык, таакпы хавы ооң херекселдери соңгулуур, чушкууш, оттук ооң дажы, хаг хамааржыр. Бо-ла бүгүнү Алдан- Маадыр аттыг Национал музейниң « Мөңгүн. Тываларның ус-шевер уран — чүүлү» деп тематиктиг делгелге дерээн залдан көрүп болур бис. Бо онзагай таакпылажыырынга херек херекселдериниң аразында агар — сандан ыяштан кылдынган, хаш соруулдуг даңза онзагай черни ээлеп турар. Агар-сан деп ыяш Тывада өспейн турар. Ол чүнү чугаалап турар дээрге ол үеде садыгжылга аайы-биле Индиядан, Кыдаттан Тываның девискээринге кээп турганы болур. Даңзаның узуну, кыры дурту хире азы чээрби, чээрби беш сантиметр. Даңзаның сорар ужу — хаш соруул, үнелиг даштан кылдынган, а бөдүүн даңзаларның унун сөөскен азы мыйгак харагандан чазап кылыр. Сорар мунштуун хол-ла азы мөңгүнден сиилбээн болур. Хаш соруулдуң өртээ чедишкен аът өртээнге дең бооп болур. Таакпылаан соонда идииниң бажынга даңзаның хүлүн соктай аарак соктааш, чушкужу — биле чушкааш хүлүн соңгулуурунга кактап алгаш, тонунуң хойнунче азы идиинче киир суп алыр.

Шаанда чүгле шуваганчы- кырган азы кажыыдалга алыскан, өөнүң ээзи чок болган улгады берген херээжен кижилер таакпы тырттар чораан. Шуваганчы кырган- авайларның даңзазын- тайга черниң кызыл сыптыг сөөскенинден кылыр чораан. Музейниң баштайгы директору, фотограф, чурт- шинчилекчизи В. П. Ермолаевтиң тыттырган төөгүлүг ак-кара чуруктарындан алгаш көөрге эр улустуң даңзаларындан херээжен кижиниң даңзазы узун, шевергиин, чиңге турганын көрүп болур бис. Ол колдуунда ширтек кырынга доктаамал чыдар. Чамдык таварылгаларда шуваганчы ол даңзаның узунун ажыглап бичии уйнуктары эмин эрттир опчоктаны тенектени бээрге ол узун даңзазы-биле читкезинден тырта кааптар таварылгалар тургулаан.

Таакпыны тускай хаптарга шыгжаар: торгу, хөм азы ситец биле даараан болур. Таакпы хавының аксында дерги аастарын ындыы- бетии талаларында илген, даараан болур. Таакпы дергилериң мөңгүнден, чамдык таварылгада хүлерден кылыр. Дергилериң хевирлери төгерик хевирлиг, чүрек хевирлиг дергиде коралл ийи дашты карактап кааны онзагай чараш. Тывызыксыг, от тывылдырар тыва чоннуң бичежек хөм хаптыг эди — оттук. Шыдалдыг араттар хөм хаптыг оттукту тускай ус-дарганнарга чагыдып алыр чораан. Сенчи көрүштүг кѳзүлзүн дээш, тускай кара хѳм херээглеп ажыглаар.

IX вектиң төнчүзүнде ХХ вектиң эгезинде дарганнар оттуктуң хавынын кара хөмүн орук ара келген садыгжылардан садып алыр турган. Хөм хап иштинге от тывылдырар оттук дажын болгаш тускай сигени хагны, ооң дажын киир суп алыр. Шаанда эң тергиин кылдынган оттук молдурга өртээнге дең. Хаг-биле кыпсып тырткан таакпы амданныг дижир. Эр кижиниң курунуң каасталгазы мөңгүнден соп кылдынган дергилер, тыва хынныг бижек, таакпы хавының херекселдери, оттук, ында оюуп сиилбиттинген чараш хээлер , дириг амыттанарның овур- хевирлери чугле каасталга боорундан аңгыда ээзиниң ниитилелде туруш байдалын коргузуп, ону камгалал сагыызын кылдыр ажыглаттынып турган.
Тыва чурттунга сарыг шажын нептерээп соонда ол үеден эгелээш, думчук таакпызын тыртар чорук кончуг делгерээн. Тыва чуртунга хөөрге Кыдаттан кээр турган. Эң чараш хөөрге дижи чедишкен аът өртектиг турган. Хөөргени хаш дээр даштан аза үнелиг шаажаңнардан кылыр. Улустуң эрге чассыг, хир чамга дээртпээн чаңгыс төлүн чаг иштинде бүүрек ышкаш, чанчык иштинде таакпы ышкаш деп чугаалаар чораан. Чанчык хөөргениң хавы. А шаандакы үеде ийи кижи таваржып келгеш бирээзи хоорге суннарга, а бирээзи ону тыртар, тыртпас — даа болза, хундуткелдин демдээ кылдыр холунга хулээп туткаш, ээзинче дедир суннар турган.

Амгы үеде таакпылажыр чорук бир ангы утка-биле чонда нептерээн. Ол дээрге-ле чок болган кижиниң төргүл төрели-биле келген чон оларның кажыыдалын үлежип келгени ол болур.

Тыва национал музейнин уран-чүүл, культура культура болгаш шажын килдизинин ажылдакчызы Бурбужеп Д.Д.