Кызыл-Эник Кудажы. Чалалга бижик.

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы (1929-2006).

Чалалга бижик. Февраль 23, 1979 чыл.

Степан Щипачевту эң баштай 1942 чылдың чыккылама соок кыжында Шагаан-Арыг хоорайга кѳрген мен. Ынчан дѳрт дугаар класска ѳѳренип турдум. Бир-ле катап школага фронтучу шүлүкчү Щипачев деп кижини уткуур деп чар тарай берген. Хамык ѳѳреникчилерни даштыгаа чыскаапкан. Оларның бажынга узун эдектерлиг куу шинелдиг, соок хиреде халбаңнарын дужурбээн «буденовкалыг», ёзулуг наган астыпкан Каң — оол башкыдан эгелээш школаның гранаталар-биле дижинге чедир чепсегленген оолдар, кыстары тургулапкан.

Ынчан Шагаан-Арыгга турган шериг кезээниң дайынчылары хоорайның кудумчузунга бурун чепсээ-биле ак-ак халаттарлыг чирттиледир базып келген. Аңаа Шагаан-Арыгның бүгү ополчен шерии улажы берген. Чыскаалда хаактарлыг колонналар база бар. Удатпаанда хамык шериглер болгаш ополченнер хоорайны ѳрү Бай-Даг уунче чоктапкан.

Бистерниң, бичии уругларның ынаар барыксаанывысты чүү дээр. Соок дээш бисти ынаар чорутпайн, клубка эккелген. Орта аалчыны манап шаг болган бис. «Тулчуушкунче», «Даарта чаа келзе деп», «Чарлыышкын» дээн ышкаш  дайынчы ырларны бадырып-ла турган бис. Сѳѳлүнде дыңнаарывыска хорайдан чоруткан улус Бай-Даг ужунда Адыг-Бажы-Аскан-Баалык баарынга аалчыны база дыка-ла үр манаан болган. Чежемейниң -даа соок болза, оон кым-даа чорбаан.

Ол шагда орук-чирик багай турган болгай, ынчангаш аалчы озалдап келген болган. Фронтудан келген шүлүкчүнү шериглер болгаш ополченнер уткуп алгаш, боттарының сүр-кужун кѳргүзүп, боолар адып, гранаталар чазылдырып, шериг оюну эрттирип турган болду. Сѳѳлүнде улуг оолдардан ону дыңнааш, дыка-ла адааргаан бис.

Шала кежээликтей апарганда, «чиик-кара» маңнап келген, клуб эжиинге турупкан. Оон соондан аалчыны черден уткуп чораан хамык чон ак шаң апарган шуужуп келдилер.

Шүлүкчү-биле ужуражылга клубка болган. Зал дээрге шыгырт. Кижилер олурар чер чок болганындан ханаларда кыстынып алган тургулааннар. Бисти, бичии уругларны, сцена баарынга шала кырынга тырый олуртуп каан.

Сценанын кырын дургаар кызыл пѳсте мынча деп бижип каан турган: «Фронтучу шүлүкчү эш Щипачевка изиг байыр!» Ону кѳргеш, Щипачев деп атты номчуп чадааш, дылым сына бер чазып органмыны ам-даа утпаан мен. Чүге дээрге ол шагда тыва дыл латин бижиктиг турган болгай, ынчап кээрге ылангыя «щ» деп ужукту «șс» деп ийи ужук-биле бижээш, «Șcipacjof» деп каарга, бичи кижиге берге турган болбайн аан. Мен бодум дугайты ынчан, шүлүкчүнү эвес, фронтучуну сонуургап турган мен. Ѳске ѳѳрумнун күзели база ындыг турган боор. Чүге дээрге фашистиг эжелекчилерни чылча шаап турар Кызыл шеригнин тѳлээзин кижи бүрүзү аажок кѳрүксеп турган.

Элээн каш эштерге үдеттирген Степан Щипачев сценага үнүп кээрге, чыылганнар үзүлбес адыш часкаашкыннары-биле уткаан чуве. Степан Петрович дээрге ынчан шилгедек, узун мага-боттуг, бажынын дүгү аксымаар сарыг, оттуг эъттиг аныяк командир турган.

Ынчан Степан Петровичинин чыыра куржанып алган кылагар шериг курун кѳргеш, бодумнун бичии амыдыралымга мырынай чоокку хуннерде болган таварылганы сактып ордум.

Ол кыжын Шагаан-Арыг хоорайга чурттап турган совет хамаатыларынын шериг назылыг оолдары фронтуже чоруп турган чүве. Оларны база-ла клуб чанындан үдеп чорудуп турган. Бистер база-ла орта киржип, билир-ле орус ырларывысты ырлап берип турган бис. Ынчан фронтуже аъттаныр дээш машиналарга олуруп турда, Андрей дээр эрнин шериг куру чок болу берген. (Ол шагда ындыг эт ховар турган). Ынчап кээрге, ол уеде Шагаан-Арыгда шериг кезээнин командири, сѳѳлүнде барып фронтуга ѳлүрткен эки-турачы честем болур Монгуш Саттан алган баг курумну Андрейге чежип берген мен. Сѳѳлүнде мээң баг курум база фронтуда чеде берген деп чүвени бодааш, иштимде аажок-ла ѳѳрүп чоруур ийик мен. Удатпаанда мээн Андрей маадырлыы-биле ѳлген деп улустан чугаа дыннааш дыка муңгараан мен. Сактырымга-ла, совет солдат Андрей мээң курумну куржанып алган хевээр чыткан ышкаш болган.

Степан Щипачев Кызыл Шеригнин маадырлыг херектеринин дугайын олурганнарга сонуургаткаш, шулуктерин чугаалап берди. Ону арай семисимээр шырайлыг аныяк эр тыва дылче дораан очулдуруп берип турду. Орустаары база илдик чок кижи болган. Чогаалчы Бүрбү деп кижи ол дишти. Ужуражылга кончуг солун болган. Айтырыглар-даа кѳвей.

Ол кыжын ачам ашакты Тыванын ажылчы-чоннарынын чыгган үш дугаар мѳѳн белээн фронтуга чедирер тѳлээлернин аразынга киирип каан. Брянск фронтуга чедип чорааш, ачам Степан Щипачевтуң дугайын чугаалап келди. Москваже демир орукка кады чораан болдулар. Степан Щипачевту ачам кончуг эптиг, ээлдек кижи деп чугаалап келди. Тѳлээлерниң аразынга даараныкчы Мохайбан деп аныяк херээжен кижи чораан. Ону Степан Петрович аажок хүндүлеп, тонун кедирип, эжик ажыдып берип, ажаап-карактап чораан болду. Культурлуг кижи ындыг болур чүве-дир деп, ачам чугаалаар чүве.

Степан Щипачевту чуртунче үдээн шайлалгага ачам ашак киришкен. Ынчангы чалалга бижик ам-даа мээн ѳг-бүлемде ыдыктыг тураскаал кылдыр кадагалаттынып чоруур:

Чалалга № 26

«Хүндүлүг эш Кудажы.

ССРЭ-нин Чогаалчылар эвилелинин кежигүнү фронтучу шүлүкчү эш Степан Щипачев бодунуң чуртунче чанып чоруурунга болгаш маадырлыг Кызыл Шеригге Тываның арат чоннарының чыылдырган үш дугаар мѳѳн белээн фронтуга чедирер толээлерни үдээринге таварыштыр тургускан кежээге моорлап келиринерни ТАР-нын Даштыкы шериг яамызы чалады. Ук уделге 1943 чылдың 2 айның 4 хунунде кежээкиниң 8 шакта Чазак бажынынга болур. «ТАР-нын Даштыкы херек яамызы».

Степан Щипачев-биле арын кѳрүшпээн ужуражылгам сѳѳлунде үстукү класстарга ѳѳренип турумда болган. Ынчан оон «Совхозче баар орукта» деп шүлүүн номчаан мен. Ол чогаал бодунуң бѳдуун сюжеди, каттырынчыг болган оюн-баштаа-биле мени кайгаткан. Ынчан ону очулдурарын безин оралдашкан мен. Ындыг хевир-биле очулгаже мени эң баштай Степан Щипачев оттурган. Оон эгелээш амдыгаа дээр сюжеттиг шүлүкке кончуг ынак чоруур кижи мен.

Степан Щипачев-биле ёзулуг ужуражылгам 32 чыл эрткенде 1974 чылдын күзүнүнде Москвага болган. Ынчан Совет Тыванын 30 чыл оюн таварыштыр бистер, литература болгаш уран чүүл толээлекчилери, найысылалга аалдап чеде берген бис.

РСФСР-нин Чогаалчылар эвилелинге ужуражылга болган. Орта Степан Петрович база чедип келген. Бажынын дүгү агара берген боордан башка шүлүкчүнүн аныяксыы хевээр болду. Тываның ажылчы-чоннарынын чедиишкиннеринге ѳѳрүп, Степан Петрович тыва литератураның дугайын сонуургап, арга-сумезин берип орду.

Ынчан Степан Петровичиге ужуражы бээрин билбээн болгаш, менде шыгжаттынып чыдар эрги чалалга бижикти ап чорбаанымга кончуг-ла хомудаан мен. «Хүн ийис» деп тыва араттар чугаалажып чораан. Ам база катап Степан Петрович-биле ужуражыр, шыгжап чоруур ыдык чалалга бижиимни кѳргүзер хүнүм турар боор деп идегеп чоруур мен. Аңаа база харыы чалалга бижикти тутсур.

К.Кудажы. февраль 23, 1979 чыл.

 Монгуш Ч.А-С., тѳѳгу болгаш этнография килдизиниң методизи