Версия для слабовидящих
Азий типтин чурээ болган, ак-кок хемнер-биле алдаржаан, оскен-торээн Тывавыс- кайгамчык байлак, ырлап ханмас чараш чурт. Оон каас чараш бойдузун ырыларда, шулуктерде, тоолдарда база чогаалдарда чечен-мергени-биле бижээн.
Бойдус дээрге- чер кырында амыдыралдын унер дозу болгаш оон чаяакчызы. Бистер бойдуста куштар-биле оннуктежип турар бис.
Тыва кижи чер чуртунга, оон дириг амытаннарынга, каш чузун малынга, эм домнуг аржаан сугларынга, харлыг доштуг бедик дагларынга чоргаарланып чоруур. Бойдус- чер кырында амыдыралдын унер дозу, чаяакчызы.
Куштар база кижи ышкаш бойдустун чаяакчызы. Бомбурзектин кайы-даа булунунга баарга, бедик дээрже дундууштелген дагларга, шыргай-арга-эзимнерге, элезиннниг ээн ховуларга, полярлыг чурттарга, экваторга, океан дагларга дээш каяа-даа куштарга таваржып болур бис.
Бистин торээн чуртувуста Тыванын девискээринде янзы-буру, кандыг-даа куштар бар. Тываннын девискээринде 360 хире куштар бар, оларнын 50 хирези кызыл дептерже киир бижиттинген. Кызыл дептер- дээрге, ховартаан куштарны, дириг амытаннарны куруненини камгалалынче киир бижээн, хайгааралда алган документ болуп турар.
Куштар шупту колдуу чылый бергенде чедип келирлер: арга-арыглыг черлерге, кулузуннуг хемнер, холдер чоогунга доктаарлар. Оларга: одуректер, кастар, тулаа куштары, ыраажы куштар болгаш оске-даа куштар хамааржыр. Матпадак дыка хой араатан куштарнын болгаш амытаннарнын чемижи бооп турар: дилгинин, борунун, кырзаларнын, кужугеннернин болгаш араатан куштарнын.
Шынаа болгаш хову чернин куштарынга матпадак, таан, каарган, хартыга, сааскан, кара-баарзык хамааржыр.
Ынчангаш хову, шынаа кужу-Перепелка –Матпак- Coturnix dactylisonans s. communis –биле силерни таныштырар дыр бис. Дагаалар болуунун эн-не биче кужу. Оон чалгыннары чалдак, бажы бичии, даваннары халыыр болгаш куштуг. Унуштернин урезиннери, дазылдары биле база ымыраа-сээктерни чыып чемненирлер. Матпадактын эди болгаш чуургазы амданныг болгаш кончуг чедингир бооп турар.
Куштарнын янзы -буру хевирлерин Республиканын Алдан-Маадыр аттыг чурт шинчилел музейинде хойу-биле делгеп, шыгжап, хумагалп камгалап турар.
Музейде маптадак чангыс экземплярлыг шыгжаттынып чыдар. Оон номери КП 3514, 1959 чылда музейнин таксидермист мастер Иван Матвевич Путинцев оолдары биле кады кылган. Матпадактын дурзу-хевирин музейнин экологтуг делгелгелеринче салып, чонга бараалгадып коргузуп, тайбырлап турар бис.
Куштарнын ажыы кижилерге кедергей дузалыг. Олар агаар бойдустун байдалын баш бурунгаар медеглеп бээр. Чижээ: торлаа аал чоогунче чызаалаза дээр чудерээринин демдээ; каарган аал коданынын чанынче чайтылаарга, чаарынын демдээ; кускун аал чоогунга куйтулаарга, куруглаарынын демдээ; сааскан аал чанынга этсе, аалчы келиринин демдээ; шиижектер черге андааштанып, довурак бурулатса, каандаашкыннын демдээ; орук кижизинге эзир азы дас таварышса, чорук чогуурунун демдээ; хек чус катап этсе узун назылаарынын демдээ; эжеш дуруялар таварышса ог-булеге эки чуве болурунун демдээ дээш оон-даа оске чижектерни киирип болур.
Куштар–ховуларнын, шолдернин, огородтарнын база садтарнын идегелдиг камгалакчылары. Ында хоралакчы дайзын курттарны болгаш шергилерни олар чыып чип турар. Куштарнын ачызында чер кырынын ногаан байлаа менди-чаагай озуп турар. Куштар кижилерге шак ынчаар дузалап турар.
Куштар –бистин оннуктеривис. Куштарны камгалап, оларнын уяларын урегдевес болза эки.
Номнарнын данзызы:
- Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чанчыл. К.- 2017 –с.276.
- Сувакпит О.О., Монгуш Б.М., Кара-Куске Ч.К. Тыва уруглар ясли-садынга номчулга ному. К.-2001- с.196.
- Степан Сарыг-оол. Ангыр-оолдун тоожузу.К.- 1961 – 223.
Материалды Алдан-Маадыр аттыг чурт-шичиле музейиниң методизи
Донгак В.Ч. белеткеп бижээн.