«Торээн чуртум — Белдир-Кежии — сагыжымда артып калган !» — Национальный музей имени Алдан-Маадыр Республики Тыва

Чаяаттынган ээп өскен өдээ, чер-чуртунга бараан болган. Бүгү бодун торээн чуртунга бердинген маадырывыс Сырбыкай Минчир-оол Кыргысовичиниң кыска допчу намдары база чуртунуң дугайында сактыышкыны.

Сырбыкай Минчир-оол Кыргысовичиниң допчу намдары.

Сырбыкай Минчир-оол Кыргысович 1935 чылдын июль 12-де Улуг-Хем кожууннуң Белдир-Кежии (Пестуновка) суурга Сырбыкай Кыргыс Сонамович, Ханды-Сүрүн Санчаевнаның өг-булезинге 4 (дөрт)дугаар төлү болуп төрүттүнген. Белдир-Кежии школазынга 1947 чылда өөренип эгелээш, 1950 чылда 3 классты, 1951-1953 чылдарда Улуг-Алаак школазының 6 (алдыгы) клазын дооскаш, улаштыр өөренмейн колхозка ажылдай берген.

1954-1957 чылдарда албан шериг хүлээлгезин Москва хоорайга эрттирген.

Шеригден халашкан соонда, 1958 чылда Ак-Довурактың профтехучилищезинге өөренип, ол училище Балгазын суурже көже бээрге ону тракторист–механизатор деп мергежилдиг дооскан.

1973 чылда Тыва АССР-нин Хүндүлел самбыразынче сотиг чарышка бедик көргүзүглери дээш чуруун аскан. 1976 чылда Москвага улус ажыл-агайының чедиишкинериниң делгелгезинге (ВДНХ) киржип чораан.

Сырбыкай Минчир-оол Кыргысович 1977 чылда Совет Эвилелиниң Коммунистиг Партияның кежүгүнүнге кирген. Ол Улуг-Хем районнуң (27-ги, 28-ки, 29-ку) болгаш Тыва АССР-ниң (17-ги) партия конференциязының ажылынга киржип, делегадынга соңгудуп чораан. Улуг-Хем районнуң улус депутаттарың район совединиң депутадынга 2 катап соңгуткан, Улусчу дружинаның кежүгүннү чораан.

Арыскан суурнуң хүндүлүг чурттакчызы.

Улуг-Хем кожууннуң «ΥТКА-ның 25 чылы» совхозтуң

«Дүжүт ажаап алырының мурнакчызы»,

«Күш-Ажылдың Кызыл Тук» ордениниң эдилекчизи,

«Коммунистиг күш-ажылдың шалыпчызы» (1974, 1980, 1986),

«Социалистиг чарыштың тиилекчизи» (1976),

«9-ку болгаш 10-ку беш чылдарның шалыпчызы (1975, 1979.),

хөй санныг хүндүлел бижиктерниң эдилекчизи.

Минчир-оол Кыргысович 1960 чылда Очур Уйнук Донгаковна-биле өг-буле туткаш, ус-шевер, олут-орбас, ажылчын, кежээ болгаш 7 (чеди) ажы-төлүн төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүрген. Yнген-кирген чону көвей, төрел-дөргүлүнүң ажы-төлун азыражып, өстүржүп чорааннар. Кандыг-даа үеде, кым-даа дуза дилеп кээрге, кажан-даа ойталап чорбаан. Минчир-оол Кыргысович хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, ажы-төлунге, уругларынын уругларынга арга-сүмезин кадып, хөй-ле чүүлдерге өөредип каан. Аът шанаа, дуга кылыр, хендир эжер станоктарны чогаадып кылып, республиканын аңгы-аңгы булуңнарындан чагыгларны хүлээп ап, аът шанаан, дуганы кылып берип чораан. 1997 чылда төрүттүнген чери Белдир-Кежиинге хуу ажыл-агайны тургузуп, чаа үениң аайы-биле мал-маганы өстүрүп, тараа-быдаазын тарып келген. Кайы-даа үеде ажылгыр, кежээ кижилер бай-шыырак, кежик-чолдуг чурттаар деп чагып чораан.

Минчир-оол Кыргысович аныяктарга үлегер-чижек болуп, чагыг-сумезин берип, сургап чораан. Ооң ажы-төлу, уйнуктары шупту ажыл-агыйынга кызымак, төлептиг кижилер болганнар.

Сырбыкай Минчир-оол Кыргысовичиниң сактыышкыны

Белдир-Кежии, ооң тургусканы.
Белдир-Кежиинге МЧАЭ-ниң (мал-чер ажыл-агай эптежилгези) хөгжулдези.
Оларның ниити амыдыралы.

Белдир-Кежиин орус чон таваан салган. 1941 чылда дайын эгелээнде орус чонну 18 хардан 45-50 хар чедир улусту дайынче кыйгыртып эгелээн. Ынчангаш, бүгү-ле улус дайынче чоруп эгелээн. Бүгү артып калган кырган-дижен улус суурдан көжүп чоруй барган. Көшкен орус улустун бажың-балгадын көшкүн чон тывалар мал-маган-биле орнап, ол хамаан чок эт-херекселин безин садып ап артып калганнар. Оон сөөлүнде тывалар көшкүн амыдыралын боттары болуглежип ап, Белдир-Кежиинге көжүп кээп эгелээн. Оларга Ээр-Хавак, Көшкен-Кашпалдар, Хам-Дыт, Кызыл-Дуруг чону хамааржыр. Арысканга Улуг-Алаак, Көдүрге, Кожай чону мөөңнежип көжүп чедип келгеннер. 1943—1944 чылдарда «МЧАЭ» боттары эки тура-биле тургузуп, өнчу-хөренгизин, мал-маганын чангыс черге каттыштырып алаганнар. МЧАЭ-ниң даргазынга Сырбыкай Кыргыс Сонамовичини соңгуткан. МЧАЭ-ниң кежугуннери боттарынын өнчузун садып-саарып, ооң орулгазы-биле чурттап турганнар. Ажыл төлевирин чыл төнчузунде МЧАЭ-ниң чыл дургузунда орулгазындан тараа-биле санажыр турган. Олар «трудовой» азы наряд-биле ажылдап алыр. Ол уеде машина-техника чок, чуг-ле аът-биле ажылды кылыр.

Тарылга шөлу: Көктүг-Алаак, Кезек-Терек. Амгы уеде сиген шөлдери ол.

Сиген шолдери: Серлиг-Дөң, Хадың-Кыдыы, Өг-Азар, Чаа-Сеп, Белдир-Кежиинин үстүнге 2 (ийи) далган дээрбелери, улуг-улуг тараа складтары турган. МЧАЭ-жилер шээр мал, инек, чылгы тудуп турган. Чон ногаа, картофель аймаан ажаап өстуреринче чоорту кирген.

1946-1947 чылдарда МЧАЭ-ден «Кызыл-Тук» колхоз тургустунган, даргазы мээң ачам – Сырбыкай Кыргыс Сонамовичти сонгуп алганнар. Ол чылдарда баштайгы чъук машиназын (полтора тонн – 1 (бир) тонн чартыкты чудурер) алган. Колхоз часкы, куску ажылдарга МТС-ден трактор, комбайн хөлезилеп база ажылдап турган. Санажылгазын чыл төнчүзүнде тараа-биле төлеп турган. Колхоз ногаа аймаан Улуг-Өдек деп черге тарып турган. Анаа чаш өзумнерни өстурер черлерни тудуп алган, бажыңнар база туттунуп турган.

1949 чылда ачамны Арысканче, азы «Искра» колхозче даргалаары-биле чоруткан. 1954 чылда Арысканда «Искра» биле Белдир-Кежиинде «Кызыл-Тук» колхозтарны каткаш «Партияның 19-ку съездизи» колхоз деп эде адаан. Ооң төвун Арыскан суур болур кылдыр бадылап алганнар. Ол колхозтун даргазынга база-ла ачам томуйлаткан.

1955 чылда Сырбыкай Кыргыс Сонамовичини «Чодураа» колхозту даргалаары-биле чоруткан. Ол колхозту 1958 чылдың төнчүзүнге чедир даргалаан.

1958 чылдың күзүнүнде «Партиянын 19-ку съездизи» колхозту «УТК 25 чылы» совхоз-биле каттыштырган. Ачам совхозка хову бригадазын башкарып ажылдап тургаш, хүндүлуг дыштанылгаже үнген. Ол персоналдыг пенсионер болгаш бодунуң пенсиязын алыр 2 (ийи) дептерлиг турду. Ачам чазактан хой-ле шаңналдарлыг болгаш Тыва Арат Республиканың болгаш «Куш-ажылдынңКызыл Тук» орденнериниң эдилекчизи.

Ачам азыранды кижи. Иезиниң акызы Кыргыс Сонам деп ашак азыраан, ынчангаш Сырбыкай Кыргыс Сонам дээр.

Авам кончуг шевер кижи чораан. Баштай Белдир-Кежиинге көжүп келгеш бир дугаарында орус чондан хлеб быжырып шингээдип алган. Ол МЧАЭ-чилерге болгаш колхозчуларга хлеб быжырып берип чораан. Авамның аалчылары үргүлчү үзүлбес чораан. Ол кандыг-даа хеп бүрүзун быжып даарап билир. Ынчангаш авамның чагыглары хөй болгаш чонунга хүндуткелдиг.

Белдир-Кежиинге эге школаны 1946-1947 чылда ажыткан чуве, ооң башкызы Уйнук-оол дээр. Ийи чыл эрткенде ону Дандар-оол биле Ынаа деп өг-бүле башкылар ажылдап турду. Олу еде баштайгы дузаламчы өөреникчилерге берип, бир айлап аъш-чем аймаан берип турду.

Оон аразында кандыг-даа чемнер бар: эът, саржаг, чигир, быдаа кылыр, чуг-ле ногаа аймаа турбаан.

Ажыглаан материалдар: