Версия для слабовидящих
Чадаанада Монгуш Буян-Бадыргының адын эдилээн Тываның национал музейиниң салбырынга 2022 чылдың ноябрь 14-те, тѳѳгүлүг хайымныг болган. Чадаанада музей бажыңының тургустунганының 30 чылдааны-биле Пар чылдың, ийе 2022 чыл — «Россияда чарлаттынган культурлуг ѳнчү чылының » адакталып, тѳнүп турары-биле Монгуш Буян-Бадыргының 130 чылдаанын байырлаан чылда адын эдилээн музей-салбырынга тѳѳгүлүг болуушкун тускай чагыг езугаар кылдырткан тураскаалының ажыдыышкыны болуп эрткен.
Даа кожууннуң Х-гу нояны, Тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргы ноянның чук тураскаалының ажыдыышкыны болуп эрткен. Бодум хуумда мооң мурнуку чылдарда Тываның национал музейинге Чингис-Хаанның, оолдарының болгаш сураглыг шериг баштыңчызы Сүбедей маадырның, чажындан эжи чораан Джамуха ноянның дүрзүлериниң делгелгезин кѳрген мен. Санкт-Петербургтан чуктан дүрзүлер кылыр мастер Дмитрий Мальцев ооң автору. Ноян кижиниң кедип чоруур тыва идик-хевин Чадаанада Монгуш Мерген-Херел аттыг культура бажыңының чурукчу-даараныкчызы Долаана Монгуш болгаш бѳргүн Омак Оюнга чагыг езугаар кылып, буянныг үүлени боттандырганнар.
1949 чылда туттунган Чадаананың харылзаа белдириниң эрги бажыңы Чѳѳн-Хемчик кожуунуң харылзаа бажыңының чаа, үш каът бажыңының ажыглалга кире бергени-биле ээн калган. 1991 чылдың август 15-те, №131 доктаал-биле Чадаанага тѳѳгүнү чыыр, Чѳѳн-Хемчик кожууннуң чонунуң байлак тѳѳгүзүн, эдилелдерин, тѳѳгүлүг барымдааларны кадагалаары-биле чоннуң музейин организастап тургускан. Ынчангы культура килдизиниң эргелекчизи Зоя Кертик-ооловна Балчыырактың эгелээшкинин Чѳѳн-Хемчик болгаш Чадаана хоорайның чагыргалары деткээн. Ол үеде, ынчан идекпейлиг хѳй-ниитичилер Чирбит Тамара Монгушевна, Куулар Биченей Бүрбүлдеевна, Ондар Билчиңмаа Бавыковна, Бады-Лама Нина Дамбаевна, Тѳгүс Раиса Бойбуевна музейниң оран-савазын тургусчуп эгелээринге улуг дузаны кѳргүскеннер.
1992 чылдың январь 1-ден эгелеп, Чадаана музейи Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейиниң салбыры апарган. Чадаана музейинге Тыва күрүнениң үндезилекчизи, күрүне ажылдакчызы Монгуш Буян-Бадыргы Хайдып оглунуң адын 1992 чылдың октябрь 20-де, тывыскан.
Музейниң бирги директору кылдыр Пюрюна Виктория Кууларовна ажылдап эгелээн. Ийи дугаар удуртукчузу Монгуш Татьяна Шоңман-ооловна, дараазында Монгуш Вячеслав Сундуй-оолович, 2020-2021 чылдарда Монгуш Айыран Сылдысович, ооң соонда Ховалыг Чодураа Гансовна 2021-2022 чылдарда ажылдааннар. 2022 чылдың ноябрьдан бээр Монгуш Доржу Дамба-Доржуевич ажылдап эгелээн.
Музейниң бирги залын Россия Федерациязының, Тыва Республиканың күрүне туктары-биле каастаан. Чадаананың үлегерлиг театрының артистериниң киржилгези-биле тырттырган «Ноян тажызы» деп кыска хемчээлдиг кинонуң кѳрүлдези-биле ( режиссеру Меңги Ооржак) массалыг хемчег эгелээн. Чадаана хоорайның хоочуннары, Бажың-Алаактан, Чадаана хоорайдан чалаткан М. Буян-Бадыргы ноянның салгалдары, библиотека, культура ажылдакчылары олуттарга саадапканнар. Чадаанада К.Ч. Тамдынның адын эдилээн уран чүүл школазында Владимир Кууларның удуртканы «Кеңгирге» хѳѳмейжилер бѳлүүнүң күүселдези-биле хѳгжүмнүг байырны тѳѳгүлүг хемчегниң киржикчилеринге чедирген.
Тываның национал музейиниң музейиниң директору, филология эртемнериниң доктору, академик Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей, музей ажылдакчызы Биче-оол Салчакович Майны, Чѳѳн-Хемчик кожуун чагыргазының даргазы Чойган Анатольевич Монгуш, культура болгаш кѳдээ ажыл-агый эргелелдеринден Джамилия Джоновна Монгуш, Алдандай Бойдуевич Ооржак, Чадаана хоорай чагыргазындан Артур Кууларович Делгер-оол, чагырыкчы Олеко Маадыевич Намчин болгаш ѳскелер-даа байыр чедиргеннер.
Чѳѳн-Хемчикте Чадаананың Алдыы, Үстүү хүрээлериниң турары мээң сеткилим хайныктырып чоруур, а ийи музей бары оон-даа артык чоргаарал. Бирээзи Россияның чоннарының культурлуг ѳнчү чылы кылдыр чарлаттынган 2022 чылда 30 чылдаанын демдеглеп турар Монгуш Буян-Бадыргы аттыг Тываның национал музейи, ийиде Күжүгет Сереевич, Александра Яковлевна Шойгуларның адын эдилээн музей-бажың. Каадыр-оол Алексеевич байыр чедирип, 30 чылдаанын демдеглээн музейге бүрүн четчелээн компьютер, ажылдакчыларга шаңналдар тыпсып тургаш, ийиги музейниң эргелекчизи Людмила Анатольевна Кызыл-оолга Тыва Республиканың культура яамызының, Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал-музейиниң 1миллион 216 муң рубль түңнүг сертификадын материал-техниктиг баазазын быжыглаары-биле тывысканы ѳѳрүнчүг.
Музейниң эргелекчизи Доржу Дамба-Доржуевич Монгушка, баштайгы эгелекчилеринден Зоя Кертик-ооловна Балчыыракка, Виктория Кууларовна Пюрюнаага, Вячеслав Сундуй-оолович Монгушка, Сергей Маадыр-оолович Монгушка, Тамара Монгушевна Чирбитке, Куулар Биченей Бүрбүлдеевнага, Ондар Билчиңмаа Бавыковнага, Бады-Лама Нина Дамбаевнага, Раиса Бойбуевна Тѳгүске суй-белектерни тывысканнар. Чаңгыс сѳс-биле байырлал бедик деңнелге эрткен.
Администрация Дзун-Хемчикского кожууна РТ, Вячеслав Монгуш
