ТЫВА ДЫЛ ХҮНҮНГЕ УТКУШТУР

Тыва дыл хүнүнге уткуштур тыва чоннуӊ ужурларының дугайында

Черге, Сугга болгаш Дээрге холбашкан хоруглуг чүвелер

Бурунгу тывалар Дээрни Адам деп чүдүп турган. Кѳк дээрим, ак дээрим, кара дээрим деп тывалар ыдыктыг бодалын илередип чораан. Оон ыӊай октаргайда тос дээр бар, оларга эртенги шайын чашпас болза, кежик дудаар дижир. Тыва кижи Дээрге хамаарыштыр бак чүве черле чугаалап болбас, аңаа чүгле чүдүүр, чалбарыыр, чажыг чажар турган. Бурунгу тываларныӊ бодалы-биле алырга, кѳк Дээр чер кырында хамык чүвени кѳрүп, дыӊнап билип турар. Тос Дээрниӊ ындында ак Дээр бар, ында азарлар, хоорлар деп улус чурттап турар, олардан укталган хам кончуг күштүг болгаш илби-шидилиг, хѳрээн ѳттүр бооладыпкаш, ѳлбес дижир.

Шаандакы тыва кижи Хүнге чүдүүр чораан. Кижиниӊ каӊ-кадык болуру, тодуг-догаа чурттаары, чер кырында үнүп турар ыяштыӊ, тарааныӊ дүжүткүр болуру чырык хүнден хамааржыр дижир. Хүнче кѳрүп алгаш, чиигеп болбас, дүкпүрүп болбас, алгырып болбас дижир. Хүнче бак чаӊнаан кижи ѳлү бергеш, аза оранынга баарга, дылын одура кезип кааптар дижир.

Улу хайыракан кудуруун чаярга, кызаӊнаашкын бооп турар, хѳрээн киргиредирге, диӊмирээшкин бооп турар дижир. Кызаӊнаашкын кызаӊайнып турда, аъттыг кижи шаап болбас дижир, чүге дизе бажыӊдыва чаӊнык дүжүптер. Шаандагы тывалар чаашкын чаап, кызаӊнаашкын кызаӊнап, диӊмирээшкин диӊмиреп турда, чаш уруг-дарыгны ѳгден дашкаар үндүрбес болгаш ыыт-шимээн үндүрери хоруглуг.

Тыва кижи Айга база чүдүүр чораан. Бистиӊ ѳгбелеривис Айны кѳрүп тургаш, чымчак агаар болурун база кадыг агаар болурун баш бурунгаар билип аар. Yнген айныӊ хевирин кѳрүп тургаш, ол айныӊ дургузунда кандыг хат хадыырын, чаашкын чаарын, хар урарын база чылыг болурун, соок болурун билип аар.

Кырган ашактар баш бурунгаар оолдар, кыстарынга Ай кѳѳрүн айтып бээр, ооӊ соонда олар Айны кѳрүп тургаш, дээрниӊ чүдерээрин билип аар апаарлар. Ай туттура бээрге, ѳскүс эр кижини алгыртып тургаш, айга болчур чаӊчылдыг турган. Айга чүдүвес болза, хонук эрткени билдинмес дижир.

Бурунгу тывалар Черни ном дижир. Чер биле кижиниӊ хини тудуш болур. Шаанда шагда ѳгге чаш уруг тѳрүттүнерге, уруг сыртыын ѳг иштинге хензиг уургай каскаш, аӊаа чалаар турган, ол чаӊчыл чер биле кижиниӊ тудужун илередип турар. Чер-ыдыктыг. Черни үреп, талап болбас. Черден үнүп турар чечектерни чулары хоруглуг. Чечек биле чаш уругнуӊ куъду акташ дижир, ынчангаш шаандагы тывалар чечек чулбас сүзүктүг чораан. Черниӊ кырында дагларны, хемнерни, үнүштерни тыва кижи шагдан бээр хумагалап чораан.

Кат-чимис үнер үнүштерни кезери хоруглуг. Инек-караа, кызыл-кат, кѳк-кат, честек-кат чыырда,  чүгле борбак-борбак каттарын үзе тырткылап аар болгаш чаӊгыс будук безин сыкпас чаӊныг чораан. Пѳш кезери хоруглуг. Чодураа болгаш чыжыргана үнер черлерниӊ ыяжын кеспес.

Арыг иштинге одаглангаш, чанып чоруурда одун ѳжүрер. Өрттен артпас деп үлегер чугаа бичии чаштарга ада-иениӊ ыдыктыг чагыы болур. Аӊнап чораан аӊчылар бир черже чоруур апарганда одааныӊ одун ѳжүргеш, чадырыныӊ чанын арыглап, аштап каар.

Дустуг чер – ыдыктыг чер. Бурунгу тывалар дуска кончуг чүдүүр чораан. Дустуг хѳлдерни болгаш дустуг дагларны ыдыктыг черлер дижир болгаш олаа кавыга ѳглер хондурбас чораан. Тѳрээн чериниӊ дузун амзап чораан кижи ѳл-шыкка алыспас дижир. Черге чыткан борбак дусту безин арта базары хоруглуг.

Хем богбас. Улуг, биче дагларлыг Тывада улуг, биче хемнер бар. Кадыр даглардан шурап баткан чиӊге хемнерге балык кончуг хѳй болур, ындыг хемнерни богбас чаӊчыл турган. Хем суун боорга, ядараарыныӊ демдээ дижир. Шаанда тывалар чиӊге хемни кежерде, селеске чудук кырлап кежер, тускай кежиглер-биле сүстүрүп кежер, ынчаарга улуг хемнерни аътка дүжүп кежер, хемелеп кежер турган.

Хем суунче бок тѳгери, сек октаары хоруглуг.

Будуктары коштунушкан ыяштарны чарып болбас. Арыг иштинге ийи теректиӊ будуктары тутчуп үнген болза, ол черниӊ чурттакчылары ханы харылзаалыг чон дижир. Чаӊгыс дѳстен дыт ийи азы үш адыр бооп үнген болза, оларны ужуруп болбас, ындыг үнүш оран байлаа болур дижир.

Мал одарын аӊгылаар болгаш хумагалаар. Тыва ёзуда кандыг-даа малдыӊ тус-тус одары бар, ол черлерни чылдыӊ дѳрт ээлчээнге таарыштыр ажыглаар. Мал одарлаар черге тараа тарывас, ѳрт үндүрбес, олаа кавыныӊ ыяжын кезип болбас.

Суг чок черге тараа тарывас. Буга суу чедер черге тараа тарыыр. Тывалар шаандан тура арбай, ак-тараа, чиӊге-тараа, суланы тарып келген. Тараа тараан черге кирип келген эликти ѳлүрбес, хойзуп чорудуптар.

Ажыглаан литература:

М.Б. Кенин-Лопсан. Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары. Кызыл, 1994 ч.

Материалды Национал музейниң «Алдын-Хорум» филиалының эргелекчизи Чечена Монгуш белеткээн.