БОТ-БОДУНГА ДУЗАЛАЖЫР ЁЗУЛАЛДАР

Бот-бодунга дузалажыр ёзулалдар

М.Б. Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары» деп номундан

Yүле кылган кижиниӊ чаны-биле эртер болза, бужар дижир. Тыва ёзуда шаг-төөгүден бээр бот-бодунга дузалажыр чорук бир ёзулал болуп келген. Дузалажыр чоруктуӊ хевири янзы-бүрү болгулаар.

Хөй ажы-төлдүг өг чурттап орган болза, олаа кавыныӊ бир шыырак бай кижизи бодунуӊ күзели-биле аӊаа бир саар инекти сагдырып каар. Хөй ажы-төлдүг аӊчы кижиниӊ өө турган болза, бир шыырак бай аӊаа кончуг аътты берип каар. Ол аӊчы аътты аӊнаарда болгаш чорук кылырда хөлге кылыр. Ортумак чергениӊ байы болза, хөй ажы-төлдүг өгге саап ижер хойну азы өшкүнү берип каар.

Кээргээчел чорук дузалаар чоруктуӊ бир хевири бооп турган. Бодунуӊ чоок төрели азы таныыры кижиниӊ шыдалы хирелиг болгаш бертик-бежел болза, идикти болгаш тонну артыктап тургаш, шуут берип каар.

Черниӊ черинге бир аъттыг, бир чадаг кижи ужуражып келген дижик. Чадаг кижи кырган болгаш чедер чери ырак болза, ону ушкарып алгаш, аалынга чедирип каар турган. Арт кырынга ийи аъттыг кижи ужуражы берген дижик. Улуг кижиниӊ аъды булчуй берген болза, аныяк кижи эзерлиг аъдын дүжүп бээр, кырган кижи ол аътты мунуп алгаш чоруун уламчылап чоруптар. Аныяк кижи аскак аътты мунуп алгаш, сүрүштүр калгыптар. Демги кырганныӊ аалынга четкеш, бодунуӊ эзерлиг аъдын мунуп алгаш, чоруун уламчылап чоруптар турган.

Бир кадай уруун ашакка бээр дээш ширтек сырып орган болза, кожалары кадайлар четкилеп келгеш, ол ширтекти сырыжып бээр, оон ыӊай ол уругнуӊ кедер хевин база дааражып бээр. Бир чорумал кижи оруктап  кел чорда, бир аалдыӊ дүк каккан даажы дыӊналган болза, аъдыныӊ аксын ынаар ээй тырткаш, ол ажылга дузалажы бээр. Тыва ёзуда дүк каккан аалды оюп болбас, хырны аштай бээр дижир. Бир өг чанынга дүк сала берген дижик. Ооӊ сураан дыӊнаан азы ону көрген кадайлар, аныяк кыстар ынаар чыглы бээр, хүннү бадыр дүк салчырынга дузалажыр.

Кыштагга бир кижи өдек коптарып чыткан дижик. Оруктап эртип бар чыткан аъттыг чорумал ынаар баргаш, ол кижиниӊ ажылынга дузалажыр, кургаг өдекти бир черге овааландыр бөлчүр, хой кажаазыныӊ иштинде көржеӊин коптаржыр. Өдек бөлген, көржеӊ коптарган болгаш кажаа туткан кижиге албан дузалажыр турган.

Шартылаалар эдип турда, бир ашак кижи бышкан арбайын хол кадыыры-биле кезип турган дижик. Ону кээргээн кижилер боттары-ла четкилеп келгеш, кырганныӊ арбайын кесчип бээрлер. Шык кыдыынга хензиг оолдуг ашак-кадай сиген сарааттап турган дижик. Оларныӊ бараанын көрген кижи чорук кылып келгеш, амыр-менди солчуп, алгыш-йөрээлин салгаш, улуг сараатты тургусчуп бергеш, база катап чоруун кылып чоруй баар. Уруг-дарыы чок шуваганчы кижи салгадап аараан болза, кожазы өглерниӊ уруглары хөөкүйнүӊ инектерин саар, кожазы эр улус чугаалажып алгаш, элчип-селчип карактажыр, ылаӊгыя дүне када ону чааскаандырзын кагбас, үргүлчү чанынга олура хонар турган.

Назыдап кыраан улустуӊ өө чуртка арткан болза, ону чоок-кавыныӊ шыырак оолдары чугаалажып алгаш, боттары-ла ынаалап алгаш, чаа чуртка көжүрүп эккеп каарлар, оон ыӊай оларныӊ оттулар ыяжын база белеткеп бээрлер.

Шаандагы шагныӊ кырган тывалары боттарыныӊ чорта бээрин чарын салгаш, хуваанак салгаш азы коданчы ыдыныӊ аажы-чаӊын көргеш, баш бурунгаар билип аптар дижир. Ыракта төрелинче бир кырганныӊ сөс чедириксээнин бир аныяк кижи билип каан болза, кончуг аътты мунуп алгаш, кырганга дузалажыр, ыракта төрелинге сөстү чедирип бээри чаӊчыл турган.

Бир аалга бир өгнүӊ иштинге өлүм-чидим болган болза, ол-ла чуртта чурттап турар өг-бүле бүрүзү дузалажып келир, ижер суксунну болгаш чиир чемни боттары-ла чедирип кээрлер. Хууӊда сүттүг-даа, хапта боорзактыг-даа, кечим шайлыг-даа кижи келир-ле, ажыг-шүжүгге, таварышкан кожазынга бодунуӊ хире-шаа-биле дузалажыр. Дүне боорга эӊ улуг тоолчу чедип келгеш, кандыг назынныӊ кижизи чок апарган болдур, аӊаа тааржыр тоолду ыдып бээр.

М.Б. Кенин-Лопсан. Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары. Кызыл, 1994

«Алдын-Хорум» филиалдың эргелекчизи Чечена Монгуш белеткээн.