Yнелиг кештиг амытан «Диин»

Бойдус биле кижинин холбаазы уе-дуптен бээр туруп келген. Тыванын девискээри кайгамчык улуг Азий диптин топ кезээнде, арга- ыяштыг Чеен- Мурнуу Сибирь биле кургаг ховуларлыг Моол Республиканын аразында кызыгаар бооп турар. Тыванын ховуларында, ылангыя тараа шолдеринде янзы-буру оргелер, кускелер, чолдак –ойлар, алак-таагылар, кырзалар, кужугеннер болгаш оске-даа хээкчилернин 40 ажыг хевирлери бар.

Тыванын тайгаларында унелиг кештиг олук аннар-диин, киш, ас, кузен калбаа-биле тарап нептерээн. Унелиг кештиг дириг амытаннарнын бирээзи диин. Оон дугайында тодаргайы-биле чугалаар дыр бис.
Дииннер — Белки (Sciunis) — Тожуда, Барыын болгаш Чоон Саяннын сыннарында, Танды Уулада, Сенгилен тайгаларында пош хой унген
черлерде, элбек, хой бооп тypap.
Тывада хээкчилер болуунге хамааржыр, кончуг унелиг кештиг дириг амытан-дииннернин ийи хевири бар: диин, сырбык-даа дээр — Обыкновенная белка (Sciunis vulgaris) база авырган, ужар диин — Белка летяга (Pteromys volans).

Тыванын Алдан-Маадыр аттыг Национал музейнин шыгжамырында 16 дииннер шыгжаттынып турар: оларнын 11-ри дииннер, 5-жи авырганнар. Музейнин дерилге заалдарында ийи дугаар каътта чеди дугаар залда «Чылдын уелери» деп диораммада дииннерни салып делгээн, оларны эртем аайы-биле чучело деп адаар.

Чучело -дээрге даштыкы хевирин уревейн, ол хевээр кылырын ынча дээр. Ону кылыр специалисти таксидермист, деп адаар. Музейде бар ан- меннин дурзулерин, бичии чаштар болгаш келген аалчылар, тыванын: чурттакчылары коору -биле залдарда каастап салган. Дииннин кудуруу чараш, селбегер, бодунун дурт-сынындан ийи каттап улуг. Анаа диин ыяштын унун дургаар ору- куду халып тургаш чемижин тып чиир болза авырган (ужар диин) бир ыяштан, бир ыяшче ужуп тургаш чемижин тып чиир. Авырганнын диинден ылгалыр чуулу тускаш калбак, херли бээр кештиг. Оон кежи ужарынга кончуг дузалыг, 8-10 метр бир ыяаштан, бир ыяашче ужуп баргаш чемижин тып аар. Оон кежи ужар деп баарга херилгещ, хонарда черинге келгеш хонуптарга чыырлы бээр болташ дыргактарынын дузазы-биле тутунмушаан оожум таваар хонар. Хонуптары билек артык кежи чыырлып кире бээр. Ынчангаш ол диинни ужар диин деп ады оон унген. Дииннер пош тооруун, дыт болгаш шиви чочагайынын урезинин, моогулерни, кат-чимис аймаан чиир. Поштун тооруу болгаш дыттын, шивинин чочагайы эвээш чылдарда, кат-чимис эвээш унген чылдарда диин бир тайгадан оске тайгаларже калбаа-биле кожуп чоруй баарлар. Дииннер эш-эш бооп алган чоруур, бир уяга ийи диин хонар. Диин кежинден унелиг хеп аймаан кылып ап турар, а оон кудуруун кончуг уунелиг — оон чурук кичээлинге ажыглаар бийирлерни кылып гурар.

Донгак В. Ч., Республиканын Алдан-Маадыр аттыг национал музейнин чурт шинчилеп болгаш туризм килдизинин улуг эртем ажылдакчызы