Амыдыралдың кадык овур-хевири

Арага-дары ижери, аңаа хандыкшыыры  тыва улустуң чанчылынга хамааршыпас турган. Тиккен араганы ижериниң чурумун, чаңчылын сагыыры чоннуң культуразының бир кезии болур. Аныяк улус, ылангыя эр кижи 40 хар четпээнде арага ишпес. Ол үеге чедир аныяк кижиниң мага-боду, кадыы быжыгар, мээ-меделеи четчип, эки чүүлду эки деп, багайны багай деп ханы сайгарып билир апаар болгаш ол үеде ажы-тѳлдүг болу берген турар. Бүгү талазы-биле кадык, мээ-медерели чиик, угаангыр-сагынгыр болуру тѳрел аймак кижилерниң чаяттынып үнер дѳзү ында дээрзин чон билип чораан.

Мал-маганыг, ажыл-агыйлыг тыва чон чай дооступ, күс чоокшулап орда, сүт-сааны кѳвудей бээрге, хойтпаан тип, сүт арагазын шууруунга бүдүрүп, белеткеп алыр. Ону ижер, арагалаашкын үндүрер байдал, сорулга салбас турган. Тиккен арагазын шыгжап аар. Кышты хүр-менди ажып, мал-маганының баш-саны кѳвүдей бээрге, тараа-быдаа дүжүдү ажааттынганда байырлап, чүгле улуг кижилерни хүндүлеп, аъш-чемин делгевишаан, тип алган арагазын кудуп-сѳңнээр. Ааладарга кылып-бүдүрер, чогудуп алыр ажыл-иш-ле хѳй болур. Кажаа-хораа коптарар, хой кыргып, тараазының күскү дүжүдүн үүжелеп, барбалаар. Дүк кагары  база-ла бир тускай, күш-ажыл байырлары дег эрттер. Соок дүшпээнде хой-ѳшкү дүгүнден кидис, ширтек, хуудус, янзы-бүрү баглар белеткеп, кылып алыр. Кезек үе эрттерге ѳгнүң кидизин, шывыын чаарттыр, ылангыя, ѳгленир уруг-дарыглыг ада-ие аныяктарга чаа ѳгну чазап, кылып бээр, эки шынарлыг кидис-биле шып, дерип бээри база бир чугула үүле болур.

Ол үеде бир аал дүк кагар деп баарга чоок-кавы кожалары, тѳрелдери четкилеп келгеш ыяап дузалажыры, ажыл үүлеге эки тура-биле киржири – база бир эки ча¸чылдарны¸ бирээзи. Ындыг чугала ыжылды кылып дооскан соонда, аалды¸ ээлери дузулашкан чонга четтиргенин илередип,  чаа хайындырган изиг-шайын кудуп, аъш-чемин, дүлген эъдин делгеп салыр. Улуг назылыг, хоочун ѳгбелерге  арагазын кудуп, сунар. Ажыл-үүлеге киришкен-даа  болза, аныяк кижилерге араг тудуп, ижирттир чанчыл чок турган. Олар боттары-ла чайгаар аңгыланып, оюн-тоглааже чыглып кээп, кожумактап, ырлап-хѳглээрлер. Ынчангаш бистиң чонувустуң орузунга арага-дары ижери шынгыы кызыгаарлыг, хоруглуг турган. Уруг-дарыын ук чаңчылды сагып, хүндүлээр кылдыр кижизидип, үлегер кѳргзүп чораан.

Араганың уржуундан хѳй-ле янзы-бүрү аарыглар тыптыры кижи бүрүзүнге билдингир. Ол дугайында специалистер, эмчилер, эртемденнер шинчилелдер чорудуп, оон түңнелдерин солун-сеткүүлге  парлап, чон ортузунга доктаамал тайылбыр ажылын чорудуп турар. Ол хирезинде спирт холумактыг ижер сускунга хандыкшып, ону доктаамал ижеринге сундулуг кижилерниң саны эвээжевейин турарын демдеглээр апаар. Доктаамал арга ишкениниң түңнелинде  ѳкпе-баарны¸ шын ажылдаары кошкаар болгаш ѳске органнарже кислород дамчыдар  ажылы куду деңнелге келир. Хан-дамыр ажылы баскыраан түңнелинде мээ болгаш нерв системазы үрелир. Ындыг кижилер бодун туттунуп шыдавас, арагага ханы сундулуг апаар. Кештиң болган бyгy шынганнарны¸ клеткаларын арага чип, күш чок болдурганының түңнелинде  арагадан хамаарылгалыг болуп, аңаа чагырттыр апаар. Ылангыя херээжен кижилерге, элээди оолдар, уругларга ооң салдары кyштyг, хоразы улуг. Сѳѳлгy үеде  кадыы кошкак, угаан-медерели чегей уруглар тѳрyттyнyп турары чажыт эвес. Ол ышкаш аныяк иелерниң тѳл чок болурунуң бир чылдагааны ында деп специалистер демдеглеп турар.

Амгы үеде арага-дарыга, ылаңгыя аныяктар хѳйү — биле хандыкшып турар дээрзинге долузу-биле чѳшпээрежип болбас деп автор санап турар. Хурээ-хииттерге сагыш-сеткилиниң байдалын арыглап, чиигедип, эки чүүлдү хүлээп ап, сиңирип алыры-биле кээп турар оолдар, уруглар кайы кѳвей. Арга, байдал тыптып кээрге буддизм философиязының лекцияларын дыңнап кээп турар аныяк кижилерниң саны чылдын кѳвүдеп орар. Тывада нептереп турар чадаг-терге оруктарында чадаг-тергелиг шуушкан аныяктарны хүйү-биле кѳрүп болур. Ол ышкаш спорт залдарының болгаш шѳлдериниң ээлери чүгле аныяктар. Амыдыралдың кадык овур-хевиринче чүткүл бистиң аныяктарывыста бар. Ынчалза-даа чамдык элээди аныяк кижилер чылда 18 литр эзирттир сускунну ижип турарын статистика кѳргүзүп турар. Шак мындыг мунгаранчуг сан-чурагайны эвээжедиринге бистиң туруштуг, мѳзү-шынарлыг аныяк кижилеривистин киржилгези, деми чугула негеттинип турар.

Шылгарангай, бедик сайзыралдыг ниитилелди тургузуп чедип алыры кадык нациянын үүлези, чедиишкини болур. Ону кижи бурузу, аныяк-даа, хоочун-даа хамаатылар ханы угаап билип, бурунгаар кѳрүжүнуң чидиг сорулгазы, чуткулу кылдыр кѳѳрү күзенчиг.

Л.Ш. Шойдук, Национал музейнин эртем ажылдакчызы